Balada e murimit në Urën e Artës

…vijim…

Në një krahasim mes  variantit grek dhe variantit shqiptar[1] të kësaj  balade, konstatojmë nivele të ndryshme të pasqyrimit dhe  trajtimit të elementëve të saj thelbësorë.

a)-  Te variant shqiptar ndërtimi i urës bëhet  nga tre vëllezër… Tre vëllezer kaha Lluri: /ki Panua, ki Mihal Guri,/Kiçua i vogël si nuri…  gjë që flet për një kohë të herëshme, kur nuk ishin  krijuar institucionet dhe organizmat shoqërore dhe njeriu e bazonte jetën te  familja.  Madje këta  vëllezër identifikohen  që janë …kaha Lluri…, fshat afër Artës. Ndryshe nga kjo, në variantin grek ndërtimi i urës bëhet nga …Dyzet e pesë ustallarë dhe gjashtëdhjetë çirakë …  gjë që flet për një sistem të organizuar shoqëror. Një kryemjeshtër që drejton dyzetë e pesë ustallarë dhe gjashtëdhjetë çirakë është një organizim shoqëror më i lartë nga familja. Kemi të bëjmë me një bashkim profesionistësh në një njësi të organizuar, gjë që është karakteristikë e mesjetës.

Pra, balada në variantin shqip cilëson një periudhë më të herëshme kohore të ndërtimit të urës në rraport me kohën që cilëson variant grek.  Mbi bazën e kësaj konkludohet në mënyrë empirike, që edhe datlindja e variantit shqiptar është më e herëshme se datlindja e variantit grek. …Por ka edhe një këndvështrim tjetër, më të thelluar

a.1)-Balada  “Ura e Artës” e lindur dhe e kënduar në të dy anët e  kufirit të dy kombeve,  është në fakt një “urë” shpirtërore  që të dy popujt kanë ndërtuar mbi “lumin” e ndasive mes tyre, duke synuar një kontakt dhe shkëmbim idesh e kulturash si dhe një bashkpunim mes tyre ndaj armiqve të përbashkët si dhe progresit eko-social. E parë  në thellësinë botkuptimore dhe historike, këto dy balada nuk janë kopjim  i njëra tjetrës, pavarësisht  elementëve të njëjtë që ato bartin. Egzistenca e kësaj balade në shumë popuj të ndryshëm, madje dhe  pa kontakte kufitare midis tyre, si dhe në shumë variante, e mbështet këtë tezë. Kjo baladë duhet parë si qëllim i njëjtë i ndërtimit të një “ure” shpirtërore nga të dy kombet, secili në “bregun” e tij. Dallimet duhen parë si ndryshime të elementëve ndërtimorë, psh njeri punon me matërial guri gëlqeror dhe tjetri me material guri graniti. Por ama të dy kanë idenë e ndërtimit të të njëjtës urë për komunikim, shkëmbim e bashkëpunim.

Krahasimet për hershmërinë dhe përparësinë duhet parë nga një këndvështrim më i thelluar.

Jashtë çdo dyshimi, themi që të dyja variantet, varianti grek dhe ai shqiptar, nuk kanë lindur në periudhën e ndërtimit të urës së Artës në vitet 1602-1613 për arsyen e thjeshtë se, në këtë periudhë, jo vetëm që nuk praktikohej flijimi, por ishin krijuar edhe strukturat shtetërore dhe administrative. Vërtet që këto struktura ishin ndërtuar  nga pushtuesi, por ishin ndërtuar prej tij pasi kishte shpërbërë strukturat shtetërore dhe administrative të vendasve, ose i kishte kthyer ato në shërbimin e tij. Gjithsesi pushtuesit nuk i interesonte, që nën autoritetin e tij, të kryheshin rite pagane nga vendasit si psh flijime (murosje), rite të cilat mbartnin një domethënie të dyshimtë për atë si pushtues. Gjithashtu shoqëria greke dhe shqiptare kishte ecur në rrugën e civilizimit dhe ndodheshin shumë larg epokave të flijimeve të njerëzve. Flijimi ishte praktikë e epokave shumë të herëshme të jetës së tyre.

Duke studiuar elementët e baladës shqiptare (motërzimi çam), konstatojmë mungesën

absolute  të babait si personazh apo si autoritet, madje edhe si kujtim[2], pra nuk cilësohet periudha e patriarkati si periudhë e cilësuar për zhvillimin e ngjarjeve. Drejtimi i shtëpisë nga nëna, mënyrë e urdhërimit të  saj mbi nuset e djemve cilëson fundin e periudhës së matriarkatit. Po ashtu mungesa e autoritetit të nënës mbi djemtë  dhe sidomos murimi i nuses së vogël, cilëson përfundimin e periudhës së matriarkatit dhe fillimin e periudhës së patriarkatit. Është pikerisht kjo periudhë që solli lindjen e fenomenit të “besës” te shqiptarët. Interesant është fakti se kjo

periudhë ka “prodhimtari të lartë “baladash.

Mungesa e institucioneve në baladë na flet për organizimin e jetës në familjare dhe kjo e fundit na dëshmon shkëputjen nga jeta nomade, duke na cilësuar indirekt periudhën e lindjes së

baladës.

Pra elementët e baladës cilësojnë epokën e fundit të  matriarkatit dhe fillimit të patriarkatit. Balada realisht mund të ketë lindur për urën e herëshme të Artës, për  atë që ndërtoi   Pirrua i Epirit në Artë ose edhe për ndonjë urë tjetër më të herëshme. Edhe po qe se balada ka lindur në kohën e Urës së Artës së ndërtuar nga Pirro i Epirit, elementët paganë të baladës janë thirur nga hershmëria e jetës epirotase dhe jo nga aktualiteti. Hipotezoj se balada (ose elementët e saj) ka/në datlindje një kohe para Pirros së Epirit, jo vetëm për mungesën e strukturave shtetërore në baladë, struktura që në federatën Epirote Pirrua i kishte tepër të konsoliduara, edhe për një faktor tjetër. Pikërisht për vendin dhe pozitën e gruas në shtetin federative të Epirit, vend dhe pozitë që ishin tepër të avancuara në rraport me pozitën dhe vendin e grave te kjo baladë. Studiuesi Pier Kaban ka nënviuar[3] se…sipas mbishkrimeve të Butrintit e Dodonës gruaja (epirote) gëzonte një pozitë të ndryshme nga ajo e gruas athinjote ….Gruaja (epiropte)  vepronte pa tutor dhe vendoste vetë për pronën e saj…ajo mund të ushtronte rolin e kryetarit të familjes…

Në kushtet e një pozite të tillë të gruas epirote (ilire dhe greke) në shoqëri, do ishte shumë e vështirë të mendohej flijimi i saj, për çfardo  arsye.

Theksuam më sipër se kjo baladë ka një datlindje shumë të herëshme, madje edhe para

epirote[4]. Në kohët e mëpasme, për arsye që sot nuk i analizojmë dot, kjo baladë ka rënë në

“gjumë” dhe u rizgjua në kohën e ndërtimit të Urës së Artës të viteve 1602-1612.

Mendoj se edhe zgjimi i kësaj balade në një epokë robërie turke, ka patur synim të rizgjojë te shqiptarët kujtimin e epokave të mëparëshme, të cilat lindën e ritën virtute si “besa”, për tu frymëzuar për një luftë çlirimtare.

Pikërisht në atë kohë robërie me ëndra lirie, balada e rizgjuar filloi të bëlbëzojë (flasë) shqip e greqisht. Ndoshta duhet të kujtojmë se banorët e të dy anëve të lumit të Artës i flisnin të dy gjuhët  lehtësisht. Duke qënë se shqiptarët i kishin të gjalla dhe i praktikonin ende në jetën e tyre  fenomenet dhe konceptet thelbësore të baladës si besën, kodin zakonor të familjes, rolin dhe pozitën e gruas në familje etj., madje këto i kishin pothuajse në formatin e periudhës menjëherë pas lindjes së baladës, kjo e fundit u rizgjua bashkë me këto elementë ose i rithiri në skenën e baladës përsëri, duke i dhënë asaj atë kolorit që admiro jmë sot.

Ndërkohë shoqëria greke kishte kaluar nëpër një periudhë të hovëshme civilizimi dhe më pas ishte traumatizuar për shumë shkaqe e faktorë historikë. Kështu që shumë element arkaikë të jetës së saj të herëshme ishin shuar dhe haruar dhe ato që kujtoheshin, kryesisht nga leximet e autorëve  antikë, nuk thirreshin për t’u aktivizuar  në jetën aktuale greke por soditeshin si kurio-zitete të së kaluarës. Prandaj nuk i gjejmë disa element arkaikë te varianti grek, por përkundrazi gjejmë element “modern” (për epokën e baladës) që na “vrasin” syrin e veshin gjatë leximit a dëgjimit të baladës. Psh, shoqëria greke nuk funksionontë në bazë të kodeve zakonore arkaike.  Madje as kodet zakonore të qytet-shteteve të saj të famëshme, që i treguan rrugën e civilizimit edhe Europës, nuk u thirën në rizgjimin e kësaj balade. Ajo kishte ndërtuar struktura të reja shtetërore dhe funksiononte në bazë të ligjeve civile, të shkruara. Ajo kishte përjetuar koalicione ushtarake të qytet-shteteve, ngritjen dhe rrëzimin e mbretërive, ndërtimet madhështore, madje edhe për kohën moderne dhe nuk mund të ngelej te ndërtimet që bënin …tre vëllezër. Po kështu “besën” psh e gjejmë vetëm te varianti çam, pasi shoqëria greke nuk funksiononte me …”besë burrash”…pasi e kishte tejkaluar atë fazë të zhvillimit shoqëror që e lindi këtë “fenomen ” te fqinjët shqiptarë…

Prandaj, më saktë do ishte të thoshnim se variant shqiptar i kësaj balade është më arkaik si

strukturë, si psikologji madje edhe si jetë, dhe për pasojë ka më shumë kolorit historik dhe

cilëson një kohë më të herëshme historike..

Gjithsesi kjo baladë, që është në  dy gjuhë të dy kombeve fqinjë, synonte  bashkim,

shkëmbim dhe bashkëpunim dhe kjo ide e saj duhet cilësuar edhe sot. Stolitë artistike që dikush

ka humbur nëpër kohë, nuk e kanë ndryshuar qëllimin e tyre.

b)-Te variant grek lind pyetja e thjeshtë se cili është mesazhi që mbart kjo baladë, çfarë kumti sjell, çfarë nevojë e kohës e lindi dhe e nisi drejt epokës sonë. Po të justifikohemi për dhimbjen e kryemjeshtrit për murrosjen e gruas së tij, gratë kanë qënë objekt flijimi qysh në fillimet e patriarkatit, pa përmëndur epokën e primitivitetit.

Ndërsa te variant shqiptar bie në sy një element rreth të cilit vërtitet gjithë subjekti, element që e cilëson plaku që tregoi sekretin e urës… Në kloft’ se plakun dëgjoni,/nuseve mos u rrëftoni, /t’a bëni me besa-besë…  dhe më tejë balada jep portretin  e të tre vëllezërve…  /Kiçua i vogël ish me besë,/Panua e Mihua të pabesë….  portret i cili indirekt na pregatit për  gjëmën që vjen. Dhe gjëma nuk është gjë tjetër veçse….pabesia…. Flijimi i gruas së re është pasojë e pabesisë së dy vëllezërve të mëdhenj  ndaj  vëllait më të vogël, bashkëshortit të gruas së flijuar.

Pikërisht elementi “besë”,  që është gjithashtu një pasaportë  identiteti kombëtar shqiptar, është shtylla vertebrore e baladës. Dhe besa gjëndet vetëm te varianti shqiptar, sepse është vetëm fenomen shqiptar.

c)-Te variant shqiptar  flijohet nusja e vogël, nusja e vëllait më të vogël ndër tre vëllezërit, ndërsa në variantin grek flijohet gruaja e kryemjeshtrit (protomastora). Po pse pikërisht nusja e vëllait më të vogël? Arsyeja është shumë e thjeshtë, dhimbja për nusen e re është më e madhe te vëllai i vogël dhe kjo dhimbje bëhet therrëse kur ai mer vesh që vëllezërit e kanë tradhëtuar. Ky vëlla që e provoi dhimbjen është i denjë t’i prijë familjes nëpër kohë dhe akte dhimbjesh.

Po të shohim përrallat dhe legjendat shqiptare, në të gjitha ato, është vëllai më i vogël njeriu më i drejtë, më naive, më i sinqeri, më i miri, më humani por edhe më vizionari dhe më trimi e nismëtari. Mjafton të kujtojmë baladën e Kostandinit, ku Kostandini është më i vogli ndër nëntë vëllezërit. Përgjithësisht shumë popuj e kanë fenomenin e pozitivitetit të vëllait më të vogël, por shqiptarët e kanë si domosdoshmëri, e kanë ligj të pashkruar në balada e përralla. Kjo  në pamje të parë të krijon idenë e ndonjë  teze teorike të “frymës së vegjëlisë” soc- realiste. Por duke patur parasysh se balada është krijim i epokave “pa teza teorike”, vetvetiu  përjashtohet ky mendim. Realisht, ky fakt  ka të bëjë thjeshtë me traditën shqiptare. Në shumë vende të zhvilluara, fëmijët ndahen nga prindërit porsa arijnë një moshë të caktuar dhe krijojnë jetën e tyre të pavarur, ndërsa te shqiptarët, ndarja e fëmijëve meshkuj më të mëdhenj bëhet, jo vetëm pasi krijojnë familjen e tyre te shtëpia e prindërve, arijnë aty një nivel të caktuar ekonomik  si dhe  pasi vëllai pasardhës të jetë martuar. Gjithsesi, në asnjë rast vëllai i vogël, vëllai i fundit, nuk ndahet nga prindërit, pavarësisht nivelit ekonomik të krijuar dhe faktit që është martuar apo jo. Ai quhet djali i pleqërisë, ai mban deri në fund të jetës prindërit pleq. Prandaj ai shikohet si shpresa e prindërve, shikohet si e ardhmja e  sigurtë e tyre, si pleqëri e garantuar.  Prandaj portreti i tij paraqitet gjithmon me idealizëm. Është besimi i prindërve te fëmija i tyre i pleqërimit që i jep ngjyra idealizmi këtij portreti. Të mos harojmë edhe faktin se djali më i vogël gjithmon lind kur prindërit janë në një moshë më të rritur, pikërisht atëherë kur e kuptojnë se çdo të thotë të keshë një djalë që do t’i pleqërojë. Instiktivisht këtë djalë e mbulojnë qysh në fillim me përkëdhelje e dashuri tepër të dukëshme, madje duke xhelozuar shpesh edhe vëllezërit e tjerë më të mëdhenj, të cilët nuk i kanë patur me kaqë tepri përkëdheljet. Prindërit kujdesen që fëmija të rritet shpejt e të bëhet i zoti i vetes, prandaj përvojën e tyre jetësore e profesionale ja trasmetojnë edhe në formë këshille gojore, në një kohë që djemve më të rritur jua trasmentonte në formë përvoje praktike.

Privilegjimi i djalit më të vogël erdhi gjer në kohët moderne  në traditën e familjeve patriarkale që të dërgonin nëpër shkolla  gjithmon djalin më të vogël për t’u arsimuar e specializuar. Kjo e riti edhe  figurën e vëllait më të vogël, si një njeri më i ditur dhe më vizionar, jo vetëm për veten e tij, por për gjithë familjen, fisin, krahinën e vendin.

Ndërtimi i urave, sidomos të urave në kufijtë e popujve dhe shteteve ( më von), realisht  ka qënë nevojë jetike e tyre për t’u lidhur me tjetrin, për të shkëmbyer me njeri tjetrin jo vetëm produkte por edhe ide e kulturë, prej të cilëve të krijonin një jetë më të mirë dhe të ecnin përpara, duke mësuar dhe marë nga njeri tjetri etj. Kujtojmë se kjo bëhej gjithmon duke dhënë diçka nga tradita e vetë e mëparëshme, e nga kodet e veta zakonore, duke hequr nga vetja një normë a një stil jetese, një mënyrë mendimi e veprimi, për t’i hapur vend në jetë normës a stilit të ri, mënyrës së re të mendimit a veprimit. Kjo gjithnjë bëhej me dhimbje.

Te shumë popuj kjo bëhej me dekrete mbretërore a më futjen e të resë në  jetën e shtresave të larta dhe drejtuese, prej nga zbriste në jetën e popullit të thjeshtë. Në këtë mënyrë, dhe sakrifica e heqjes dorë nga norma, stili a mënyra e mendimit dhe veprimit dhe zvëndësimi i tyre me të renë,  lindte si detyrë dhe sakrificë e shtresave të larta. Prandaj te disa popuj, në baladat dhe përrallat e tyrë, sakrifica bëhet nga vëllai i madh apo nga mbreti a fisniku.

Te shqiptarët  ndryshimi gjithmon ka qënë mendim, nismë dhe veprim, për pasojë edhe sakrificë e “fëmijëve të vegjël”, të arsimuar apo jo, pavarësisht se nga cila shtresë e popullsisë e kishin origjinën. Prandaj edhe në përralla dhe balada personazhi pozitiv, vizionari, nismëtari, guximtari  është gjiithmon vëllai i vogël, ndërsa negativi, penguesi, ngatërestari është gjithmon vëllai i madh. Vëllai i madh përfaqson të djeshmen, të kaluarën, normat kanunore të ngurta dhe mënyrën e jetesës arkaike, ndërsa vëllai i vogël gjithmon përfaqson të ardhmen në progres.

ç)- Te variant grek muroset gruaja e kryemjeshtrit (protomastoras), sipas fjalëve që u tha

një “zog” puntorëve dhe kryemjeshtrit. “Po nuk murrosët një njeri, ura nuk qëndron, /Dhe mos murrosni ndonjë jetim , të huaj, a kalimtar, /Por vetëm gruan e bukur të kryemjeshtërit… Më së shumti  kjo ngjason me një kurth konkurentësh, ziliqarësh apo vartësish që komplotojnë një hakmarje ndaj kryemjeshtërit,  se sa me një kumt ardhur për së larti, nga zoti a nga fati. Kjo ngjason  edhe si një plan i studiuar deri në detaje i konkurentëve të kryemjeshtrit, për ta dëmtuar atë moralisht, me qëllim që t’i zënë vendin e punës për përfitime apo për lavdi. Nënkuptohet fenomeni i  luftës për karierë, lavdi e përfitime nga posti[5], kur shpesh fitonte jo aftësia profesionale por dinakëria. Me sa duket, shoqëria greke e pranoi flijimin e gruas, por e ka quajtur të tepëruar flijimin e nuses së re me fëmijë në gji, ndaj e ka zvëndësuar atë me gruan e kryemjeshtrit, duke aktualizuar baladën me temën e konkurencës[6]. Dhe zogu, i bërë dallëndyshe,  ndërsa e paska sjellë të saktë kumtin, e dëgjon gabim porosinë e  kryemjeshtrit për të shoqen, që të vonohej sa të mundtte më shumë… Por dallëndyshja e dëgjoi gabim dhe ndryshe ja çoi lajmin….

  Pra, vdekja e gruas së kryemjeshtrit, te varianti grek është vendosur dhe pritet vetëm ekzekutimi i saj, i cili nuk vonon të kryhet. As mister, as emocion se kujt i bie shorti i zi i flijimit, vetëm një pritje  për ekzekutimin e një dënimi,  që dihet se do bëhet. Një skenë rrënqethëse krijon rapsodi te mashtrimi me një unazë, që gjasme i paska rrënë bashkëshortit nga dora në themele dhe që nusja nxiton ta gjejë, duke shfrytëzuar kështu  mjeshtërisht në funksion të

kryerjes së ekzekutimit, dobësinë e njohur të femrave për simbolin e martesës dhe duke ngritur

në këtë mënyrë tensionin e dramës…

ç.1)-Është interesant fakti i sjellur në vajtimin e  gruas së kryemjeshtërit në momentin e murosjes kur thotë se…“ /Tre motra ishim, dhe të tre fatëzeza. /Njëra ndërtoi Danubin, tjetra ndërtoi Eufratin, /Dhe unë më e vogla urën e Artës…Po të kemi parasysh se Danubi është një lumë që buron nga “Pylli i zi” në Gjermani dhe përshkon dhjetë shtete[7] europiane, ndërsa Eufrati është  lumi më i gjatë  i Azisë Jugperëndimore  që shtrihet ndërmjet Turqisë, Sirisë dhe Irakut, të lind vetiu mendimi se kjo gjeografi lumenjsh, është në të vërtetë gjeografia e vendeve ku gjallon legjenda e murimit[8]. Dhe vërtet, në folklorin e këtyre vendeve njihen balada të flijimit, pavarësisht mënyrës së flijimit. Kjo e dhënë jipet së pari vetëm në variantin grek të baladës së murrimit në urë. Ndoshta ka të bëjë pikërisht me periudhën e hovit të madh të ndërtimit të urave në  ballkan dhe në zonat e tjera të pushtuara nga turqit, hov ndërtimesh që e inicioi sulltan Sulejmani (i madhërishëm)  që sundoi nga shtatori 1520 deri në 7 shtator 1566 dhe e vazhduan edhe sulltanët pasardhës.

ç.2)- Letërsia greke ka një skenë madhështore të qëndrimit  të femrës gjatë flijimit të saj për një motiv madhor, skenë të dhënë nga Euripidi te tragjedia “Ifigjenia në Aulidë”. Ushtria greke e grumbulluar në Aulidë ishte bllokuar në port, pasi deti ishte me furtunë dhe aniet nuk mund të nisnin lundrimin. Pas kumtit të falltarit Kalkant se duhej sakrifikuar Ifigjenia, e bija e Agamnemonit me qëllim që të zbutej zemërimi i  Artemidës ndaj kryekomandantit të ushtrisë, i cili në një gjueti paskësh vrarë drenushën e dashur të perëndeshës, ftohet Ifigjenia në Aulidë  me preteksin që të njihej me Akilin, me të cilin do  martohej. Por në vend të altarit të martesës e çuan drejt altarit të flijimit dhe Agamnemoni, si kryekomandant i ushtrisë kishte fuqi të plota për luftën, por nuk kishte fuqi të kundërshtonte falltarin dhe shpëtonte të bijën nga vdekja.. Vetkuptohet që fillimisht  vajza e gjorë nisi të vajtojë e të lutet, por kur i bëhet i ditur  fakti që sakrifikimi i saj është kusht i  perëndive për mbarëvajtjen e fushatës së drejtuar nga i ati, ajo jo vetëm që  pranon të flijohet , por bind dhe prindërit që ta mirëprisnin dhe  të krenoheshin me këtë flijim[9].

ç.2.a)- Shkrimtarët antikë japin një tjetër version për flijimin e Ifigjenisë në Aulidë. Ushtria ishte mbledhur, por kryekomandanti nuk ishte zgjedhur. Pretendonte Agamnemoni por edhe Akili, Ajaksi dhe Odisea (Menelau ja dha votën e tij vëllait) ishin pretedentë. Po niseshin drejt një lufte, e cila do mirte shumë jetë djemsh e burrash. Këta djem dhe burra duhej t’i  udhëhiqte nëpër beteja plot gjak e dhimbje një burrë që kishte provuar më parë një dhimbje të madhe dhe kishte triumfuar mbi ‘të. Për këtë arsye Agamnemoni korruptoi falltarin  Kalkant, që të shpallte kumtin e rremë të flijimit të Ifigjenisë, për të shlyer fajin e (pakryer) të Agamnemonit, që (gjasme) paskësh vrarë drenushën e Artemidës si kusht për urtësimin e detit. Ifigjenia e mashtruar nga i ati erdhi në Aulidë dhe u ngjit në altarin e flijimit. Të gjithë e panë skenën e flijimit, ndonëse askush nuk e dalloi dot që u flijua një drenushë dhe jo vajza. As vetë Agamnemoni nuk e kuptoi. Ai e vuajti shpirtërisht flijimin e Ifigjenisë, por njëkohësisht fitoi vendin e kryekomandantit të ushtrisë më të madhe të të gjithë kohërave. Kostua që pagoi më von, pas kthimit nga Troja, është temë më vete.

ç.3)- Por ne e kishim fjalën te Ifigjenia dhe flijimi i saj në Aulidë. Me një përvojë të tillë pararendëse, balada në variantin grek duhej të paraqitej në një nivel shumë  të lartë artistik dhe psikologjik. Por le ta shohim konkretisht realizimin në baladë. Në momentin e parë gruaja e kryemjeshtrit  nis e mallëkon gjithë njerëzit… Siç dridhet karafilli, ashtu të dridhet edhe ura, /Dhe si bien fletat e pemëve , kështu të bien kalimtarët… Karafili dridhet nga era dhe gjethet e pemëve bien në mënyrën më të natyrëshme, atëherë ku qëndron misteri i mallëkimit të saj? Dhe ca më tejë ndryshimi i këtij mallëkimi për arsye se mund të zinte edhe vëllain e saj të vetëm, i cili mund të rastiste të kalonte mbi këtë urë është  jo cilësor…“Bijë, fjalët ndryshoi dhe mallkim tjetër jep, /Se ke vëlla të vetëm, mos rastis dhe ai kalon”/Dhe ajo fjalët ndryshoi dhe një tjetër mallkim jep: /“”Nëse malet e egra dridhen, të dridhet edhe ura,/ dhe po bien zogjtë e egër, dhe kalimtarët të bien,/se kam vëlla në mërgim, mos rastis dhe kalon ”.  Dallohet nëpër vargje psikologjia e një gruaje të shtresës së lartë, të rritur me gjithë të mirat materiale e me shërbëtorë në shtëpi.    

        Ndonëse i ndryshuar, mallëkimi ka dy pjesë, të zakonëshmen…“Nëse malet e egra dridhen,

të dridhet edhe ura”…, sepse malet dridhen gjithmon nga tërmetët dhe urat gjithmon kanë

dridhje të brendëshme. Dhe pjesa  jo e zakonëshme, që mund të quhet opoturne  që përbëhet nga vargjet … dhe po bien zogjtë e egër, dhe kalimtarët të bien… sepse zogjtë e egër nuk bien kollaj nga fluturimi. Pra ndonëse mallëkon, e rrrethon këtë mallëkim me pamundësi realizimi, për hatër të vëllait të vetëm, se  mund të rastisë të kalojë mbi urë dhe  ta godasë mallëkimi. Shumë larg Ifigjenisë në Aulidë.

ç.4)-  Por ështe larg edhe nga varianti shqiptar (çam). Tre vëllezërit çamë janë në ankth se

cila nuse do tu sjellë bukën. Vërtet që dy vëllezërit më të mëdhenj e shkelën besën, duke u treguar grave të tyre, por prapë ata e kishin ankthin sepse s’dihej qëndrimi i nënës[10], kë nuse do dërgonte ajo. Po sikur nëna të këmbngulte për ndonjë arsye të papritur, që bukën vëllezërve t’ua shpinte  nusja e madhe ose nusja e mesme, atëherë shkelja e besës prej tyre paskësh qënë pabesi pa rezultat. Nuset e mëdha, të informuara nga bashkëshortët e tyre  për vendimin e marrë, bënë çmos që të mos shkonin te ura, ndërsa nusja e vogël, me sinqeritet nëne të re, shpreh shqetësimin për fëmijën, shqetësim që ja fashitin kunatat dinakërisht.

 Le të shohim momentin e fillimit të murrosjes së nuses së vogël.../Nusa u thotë: «Pse, o burrë/ përsiper me hidhni gurë,/pa u bënë sumurë kurrë,/pa thertur as këmbë, as dorë,/pa thertur as këmbë, as kokë,/më vë të gjallë në botë?… – More burr’, a i ziu burrë,/po më bën direk në urë… Një qëndrim dinjitoz dhe një qortim i zakonshëm  për bashkëshortin , qortim që, siç do ta shohim në vijim  ka lidhje me fatin e fëmijës. Asnjë mallëkim për kunetërit apo ndonjë tjetër.

Dhe “mallëkimi” i saj për urën është më tepër një informacion fin se sa mallëkim, pa asnjë

pasojë tek njerëzit, kalimtarë apo jo…O moj urë, e zeza urë/ /të dridhesh si dridhem unë[11], duke

u çfaqur në këtë mënyrë shumë më lart artistikisht se varianti grek. Në qoftë se te variant grek

dridhja e urës vjen si pasojë e dridhjes së maleve (lëvizje sizmike), te variant shqiptar dridhja e urës shkaktohet nga  dridhjet e trupit të gruas në gulçet e fundit të jetës, nga agonia e saj. Pra kalon nga njeriu te ura, si një gulç, si një përpëlitje e urës e bartur nga gulçet dhe përpëlitjet e gruas. Kaqë shumë vuan gruaja, sa që vuajtja e saj i kalon urës së gurtë.

ç.5)- Në disa motërzime të kësaj balade lidhja e gruas me urën është deri në kufijtë e njësi-

mit me njera tjetrën. Një motërzim lab[12] i kësaj balade fillon me vargjet…Urë moj e zeza urë/Sa

vjet ke që flë pa burë…

d)- Vdekja e gruas në variantin shqiptar tingëllon më tepër si një hymn për jetën se sa si mort. Kjo për faktin se ajo sakrifikon veten në emër të mbajtjes së fjalës së dhënë (besës) nga i shoqi për tu murosur ajo grua që do t’u sillte ushqimin… kush t’e sjellë bukën nestër,/ne themeli ta mbëloni,.. Ajo gjithashtu sakrifikon jetën  për të ardhmen e djalit të saj, të cilin jua lë amanet burit dhe kunetërve … Burrë, do të them një fjalë : / jamanet të zinë djalë, /kutu nek do vihem

unë, /do bijë një fik i bardhë, /kur të bijë kokrrën e parë, /t’ia ipni djalit t’e hajë… 

d.1)-  Në vijim të traditës shqiptare, gruaja ju lë amanetet e fundit burit dhe kunetërve edhe mënyrën e murimit, mënyrë që synonte,  jo ti lehtësonte çastet e fundit të jetës nuses së re, por ti mundësonte  asaj të kryente detyrën si nënë ndaj të birit, ta ushqente  që të rritej … /Jamanet dhe ju kunetë, /gjoksin të m’e lini jashtë. /Gjoksin jashtë ja kanë lënë, /rrodhi një krua i ergjëndë ,/ djalin e rritte e madhonte,/të sumurët i shëronte… duke shprehur të njëjtin qëndrim si  te balada e Urës së Fshajt  apo dhe te balada e Rozafës. Pra, djali u rrit me qumështin e nënës dhe me ujët e kroit të argjëndtë, por më e rëndësishme është se ky ujë i argjëndttë i kroit…të sëmurët i shëronte …. Pra në ndryshim me variantin grek të baladës ku, me murosjen e gruas së kryemjeshtrit (protomastoras) mbyllet çdo prespektivë jete (për kryemjeshtrin), te variant shqiptar jo vetëm që rritet djali jetim i nuses së murosur, por ca më tepër edhe të sëmurët e tjerë,

shëroheshin[13] porsa pinin ujin nga kroi i urës së Artës.

Por legjenda e nuses së murosur te Ura e Artës gjallon  edhe sot e kësaj dite. Sa herë që lumi Árakhthos fryhet e vërshon me gjëmime, gjë që ndodh rrëndom në vjeshtë e pranverë, banorët e zonave rreth urës së Artës flasin e thonë se mes  zhaurimës së vërshimit të ujrave, dëgjojnë edhe rrënkimet e nuses së murosur[14], duke dëshmuar në këtë mënyrë lidhjen e pashkëputëshme me ritet dhe botën pagane.

d.2)-  Ky qëndrim i njëjtë në dy ura dhe një kala[15] që ndodhen  në trekëndëshin Artë-Shkodër-Fshaj (Gjakovë) dëshmon për një unitet identiteti të tre autorëve, që në fakt është vetëm një autor, rapsodi shqiptar[16].

f)-Në zonën e Artës varianti shqip i baladës së  murimit në urë ka shumë motërzime, nga të cilat ne zgjodhëm për krahasim vetëm dy variante,  në dialektin çam marë nga zona e Artës dhe periferia e saj, të botuara te “Mbledhës të folklorit.  Këngë Popullore nga Çamëria” Tiranë 1983

…vijon…

[1] Në këtë analizë, për lehtësi kuptimore, kemi shfrytëzuar variantin  “Urën e Artës ndërtojmë” i

   cili është më afër shqipes standarte.

[2] Nqse kishte vdekur

[3] “Pier Kaban “Vendi i gruas në Epir” ILIRIA nr 2 1986, fq 194

[4] Nënkuptojmë para federatës epirote të Pirros së Epirit.

[5] Edhe në federatën epirote greqishtfolësit synonin sferën administrative të jetës, në një kohë që

     shqipfolësit  synonin kryesisht jetën ushtarake. Por shqipfolësit (Mollosët, Thesprotët , Kaonët etj)

    duke qënë  shumicë, kishin edhe privilegjet e postet drejtuese në jetën civile e ushtarake, duke u bërë 

    shpesh objekt sulmesh e kurthesh, pavarësisht se postet i fitonin me aftësi . Psh thesprotët ishin edhe 

    mjeshtra të  ndërtimit dhe kjo duket edhe te ndërtimet private e civile të vendbainemve të tyre, si

    shtëpitë, rrugët, urat etj

[6]Interesant është fakti se edhe te balada shqiptare “Një kala Prevezës i ndërtojmë” me burim te 

   Mbledhës të folklorit. “Këngë popullore nga Çamëria” fq 396 ka një subjekt konkurence për

   lavdi mes dy mjeshtrave të ndërtimit, duke përjashtuar  nga balada disa pjesë karakteristike

   shqiptare. Shih …”Kalaja e   Prevezës ”.

[7]  Gjermaninë, Austrinë, Sllovakinë, Hungarinë, Kroacinë, Serbinë, Rumaninë, Bullgarinë, Moldavinë

    dhe Ukrainën.

[8] Në variantin e ishullit Zaqintho,gruaja e kryemjeshtrit duke vajtuar tregon, se një motër e saj ka

    qenë flijuar në themelet e një kishe, e dyta në muret e një manastiri dhe kjo e treta, në Urën e

    Artës.

[9] Në momentin që thika do i mirte jetën, vetë Artemida e hoqi vajzën nga altari, duke e çuar priftëreshë

    në Tauridë dhe në vend të saj vendosi një drenushë që u flijua.

[10] Në disa motërzime te Ura e Fshajt  cituam se nëna është vënë në dijeni për marveshjen, por nuk

    ndërhyn në fatin e   nuseve për të favorizuar ndonjerën, ndonëse mes rreshtave lexohet afiniteti me

    nusen e vogël.

[11] Në një variant tjetër është….ashtu si dridhem un’ në mur/ashtu u dridhtë dhe kjo urë….

[12] Publikuar në fb nga poeti Petrit Ruka

[13] Do sugjeroja qe lexuesi ta lexonte bashke me analizën e “Urës së Fshajt”, për vetë faktin e

    ngjashmërisë së madhe që kanë të dy variantet.

[14] Banorët e zonës së Artës, që besojnë  flijimin e demit bashkë me nusen e re thonë se dëgjojnë edhe

    bulurimën e  demit të flijuar.

[15] Në fakt balada e murimit egziston edhe për ura dhe kala të tjera në vendin tonë, veç atyre për të cilat

    flasim në këtë shkrim.

[16] Themi “rapsodi” si emërtim dhe jo i njëjti rapsod.

Timo Mërkuri