Dhimitër Frângu

Dhimitër Frângu lindi në qytetin e Drishtit më 1443 afër Shkodre; vdiq më 1525, në moshën 82 vjeçare. U shkollua si klerik katolik, profesion që e ushtronte gjatë gjithë jetës së tij. Dh. Frângu u lidh ngushtë me heroin shqiptar Skënderbeun dhe e shoqëroi atë në udhëtimin që bëri gjatë vitit 1466-1467 në Romë e në Napoli, që në moshën 16-vjeçare u vu në shërbim të tij. Dhimitër Frângu qé kushëri nga nëna me dukët e Drishtit, me Pal A. Engjëllin arqipeshkev i Durrësit (1417-1469), prelat kishtar, humanist i shquar dhe krahu i djathtë e bashkëpunëtor e diplomat i Skenderbeut, me vllaun e tij Pjetër A. Engjëllin (1443-1512), një ndër kapedanët e sprovuar të Heroit. Duhej të ishte në marrdhënie me Barletin, ndofta edhe me Marin Beçikemin, që jetonin edhe ato në atë kohë në Venedik.
Me pushtimin e Drishtit prej osmanëve më 1487, Dh. Frëngu emigroi në Itali. Ai u vendos në rajonin e Venedikut dhe për një periudhë të gjatë shërbeu si famullitar i nderuar në fshatin Braina, pranë qytetit Trevizo, deri më 1513, kur për arsye të moshës së shtyrë, ia la detyrën nipit të tij. Personalitet i kulturës humaniste shqiptare të shekujve XV, XVI, ndër të gjithë biografët e Skënderbeut, Dhimiter Frangu është i vetmi që njohu nga afër Heroin tonë kombëtar, jetoi me të, mori pjesë ndër beteja si luftëtar krah tij dhe e shoqëroi Kryetrimin shqiptar si pjesëtar i suitës së tij në udhëtimin që bëri në Itali më 1466 – 1467 për të ndihmuar Ferdinandin e Napolit. Në suitë bënte pjesë me cilësinë e “ruajtësit të thesarit” (“tresoriere dell’ Eroe”). Vdiq në Trevi më 1525 në moshën 82-vjeçare.
Të vetmen vepër që shkroi, ai ia kushtoi figurës së Skënderbeut “Komentar për punët e osmanëve dhe të zotit Gjergj Skënderbeut, princi i Epirit. Dëshmitar i ngjarjeve të mëdha që përjetoi populli shqiptar në luftrat kundër pushtuesve osmanë në shek. XV, njeri i mbruajtur me kulturën humaniste, Dhimitër Frangu na paraqitet me veprën e tij si një historian i aftë, me origjinalitetin e tij, i saktë në datime e vende ngjarjesh, me një stil të pëlqyeshëm, me mendime e shprehje të qarta dhe terheqëse për lexuesin shqiptar dhe të huaj. Biri i Pjetër Engjëllit, Pali, i lindur në Venedik, ma vonë shuguruar prift, njeri me kulturë humaniste, autor i disa librave fetarë, qe emëruar famullitar në Briana, ku do të zëvendsonte kushëririn e tij Dhimiter Frangun pas vdekjes së tij, më 1525. Në Briana ai gjeti dorëshkrimin latinisht të Dhimitër Frangut, e përktheu në italisht dhe e botoi në Venedik më 1539 nën këtë titull: “Comentario de le cose de’ Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d’ Epyro” (Komentar i të bëmave të Turqve dhe i Z. Gjergj Skanderbegut, princ i Epirit). Vepra u botua pa emër të autorit, nuk dihet perse, dhe pa vend botimi (dihet se në Venedik), Në gjuhën italiane ajo qe ribotuar më 1540, 1541, 1545 etj. Ajo u ribotua së bashku me veprën “Dell’ assedio di Scutari” (Mbi rrethimin e Shkodrës) të Marin Barletit dhe në permbledhjen e Francesco Sansovino-s më 1564 etj. (M.F. Sansovino “Dell’ historia Universale dall’origine et Imperio de’ Turchi da M.F. Sansovino … Venetia, apresso F. Rampazetto, 1564 në faqet 370.497) nën titullin “I fatti illustri del Signor Georgio Scanderbegh, principe d’ Epiro.” dhe pati ribotime të tjera në Venedik (botues S. Zazzara) më 1560, 1561, 1564, 1568, 1573, 1577, 1582, 1600, 1654 etj. Pati një perkthim të ri italisht më 1584 nga studiuesi, prifti italian Giovanni Maria Bonardo. Perkthimi dhe botimi i Bonardos në Venezia ka këtë titull: “Gli illustri e gloriosi gesti e vittoriose imprese fatte contro i Turchi dal Signor Don Georgio Castriotto detto Scanderbeg, principe d’ Epiro” (Bëmat e shkelqyera e të lavdishme dhe ndermarrjet fitimtare të bëra kunder Turqve nga zoti Gjergj Kastrioti i quajtur Skenderbe, princ i Epirit). Në këtë botim jepet emri i autorit, Dhimiter Frangu. Siç shihet titulli i vepres ka ndryshuar nga njeri perkthim në tjetrin, po ashtu dhe ribotimet kanë tituj të përafert, por jo të njëllojtë. Ky version i ri, perkthimi e botimi i Bonardos, është vlerësuar nga të gjithë studiuesit si më i miri, më autentiku se ai i vitit 1539. Në “Hyrje” të veprës perkthyesi na thotë se Dhimiter Frangu “ha partecipato in molte imprese e valorosi gesti dell’Eroe” dhe duke e konsideruar Dh. Frangun si bashkëpunëtor të Skenderbeut, perkthyesi është perpjekur për një punë më të kujdesshme.
Në mesin e shekullit XVI ajo u përkthye e u botua edhe në frëngjisht (Paris, 1544) dhe në anglisht (Londër, 1562). Është një vepër me theks të fortë patriotik, që njohu 17 ribotime në Itali, pra një sukses të ndjeshëm, duke u përkthyer edhe në frëngjisht, anglisht e rumanisht më vonë.[1] Duke menduar se dorëshkrimi i Dhimiter Frangut është krijuar pas daljes në dritë të veprës madhore të Marin Barletit për Skenderbeun (1508-1510), disa studiues të pathelluar kanë menduar se vepra e Dh. Frangut është një permbledhje e shkurtër e veprës barletiane, po në fakt vepra e Dh. Frangut ka merita të veçanta si vepër origjinale, me të dhëna të reja, me datime më të sakëta, me një qendrim më realist në pershkrimin e betejave dhe të numrit të pjesëmarrsve në to etj. Pra ajo konsiderohet një burim autentik i pavarur. Dh. Frangu na e jep të saktë daten e kthimit të Skenderbeut në Krujë, daten e vdekjes së Heroit, 17 janar 1468 (jo 1467!) (duhet ditur se kalendari venecian fillonte në mars dhe jo në janar) dhe më me guxim se Barleti ai stigmatizon kopracinë e disa princave të huaj që vetem premtime i jepnin Skenderbeut. Me të drejtë, studiuesi CH. Hoph e konsideron Dh. Frangun më kritik se Barletin.
Në krahasim me historine e Skënderbeut të M. Barlecit, vepra e Dh. Frëngut u përhap shumë në Itali (sidomos në Venedik ku u shtypën të gjitha ribotimet e saj), sepse ato ishin më të shkurtëra se vepra e parë. Vepra e Dhimiter Frangut në 180 faqe, të ndara në 41 kapituj. I pari që njohu pa asnjë mëdyshje autorësinë e Dhimiter Frangut dhe autencitetin e veprës qe, siç e thamë më lart, Ch. Hoph dhe në shekullin tonë këtë e provuan me argumente, studiuesi rumun i mesjetës shqiptare Francisk Pall dhe i mirënjohuri Fan Noli.[2] E rendësishme është se në veprën e Dh. Frangut mbi Skenderbeun, ashtu si te Barleti, shohim të gjallë realitetin historik shqiptar të kohës, procesin e konsolidimit të kombësisë shqiptare si njësi më vete, me territore, gjuhë, zakone, me karakteristika dalluese e të veçanta me popujt e tjerë të Ballkanit. Të gjitha këto Dh. Frangu, i ka dhenë me bindje humaniste dhe frymëzim religjoz e atdhetar. Me shumë interes në këtë vepër janë të dhënat mbi etnogjezen e popullit shqiptar, për vazhdimsinë e tij në trojet e sotme, për kombësinë shqiptare të konsoliduar. Interesante është se në këtë vepër gjejmë një fjalë shqip të shkruar, është një urdhër luftarak: “Emb’ta!” (në kuptimin: sulm mbi ata!).
Te pasardhësit e familjes Engjëlli që ishin vendosur në Itali, ashtu si te shumë shqiptarë të emigruar, u ruajt ndër breza vetëdija kombëtare, ndjenja e atdhedashurisë dhe deshira për t’u kthyer në Shqipëri. Ishin këto motive që nxitën pjestarët e kësaj familjeje që kishte një pozitë të rëndësishme në rrethet intelektuale kishtare të Venedikut, të interesoheshin gjatë shek. XVI e XVII për botimin e ribotimin e veprave kushtuar epopesë shqiptarë të shek. XV, si dhe vepra të hartuara prej tyre në formën e gjenealogjive familjare mbi të drejtën e trashëgimisë.
Është për të ardhur keq se vepra e Dhimiter Frangut nuk është përkthyer shqip. Më 1992 atë e përktheu studiuesi i palodhur shkodran Zef. M. Harapi, po ajo mbeti dorëshkrim. Në Buletinin e Institutit Pedagogjik Shkodër më 1967 dhe 1968 janë përkthyer e botuar vetem fragmente.[3]

nga Enciklopedia e Lirë

Dhimitër Frëngu

Dhimitër Frëngu or Demetrio Franco (1443–1525) was an Albanian scholar, soldier and Catholic priest. His foremost work is considerered to be Comentario de le cose de’ Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d’ Epyro, a biography of the national hero of Albania Skanderbeg.
Dhimitër Frëngu was born in Drisht, Venetian Empire (today in northern Albania) in 1443. Through his mother he was member of the noble family of Engjëlli and a cousin of Pal Engjëlli, the Archbishop of Durrës. At the age of sixteen he joined the armies of the League of Lezhë, while in 1466 he accompanied Skanderbeg, the leader of the League, in Rome as a scribe.[1] In 1479 after Shkodër was conquered by the Ottoman Empire he migrated to Italy, where he served as vicar until his death in Trevi in 1525
Frëngu’s most important work is a biography of the national hero of Albania, Skanderbeg titled Comentario de le cose de’ Turchi, et del S. Georgio Scanderbeg, principe d’ Epyro. Frëngu’s name is listed as Demetrio Franco, while it also includes a glossary of Albanian words as an addendum. Some scholars consider Frëngu’s work to be more critical towards foreign allies of the League of Lezhë than that of Marin Barleti, while others view it more as a summary of Barleti’s biography than an original work.[2] Some scholars in the past disputed Frëngu’s authorship, because the first edition of the work had no authorship information.[2] Originally published in Venice in 1545, in 1584 it was translated in Italian by Catholic priest Giovanni Maria Bonardo with the title Gli illustri e gloriosi gesti e vittoriose imprese fatte contro i Turchi dal Signor Don Georgio Castriotto detto Scanderbeg, principe d’ Epiro

From Wikipedia, the free encyclopedia