Shqipëria: i vetmi vend europian pa antisemitizëm – Tomasz Kamusella

Abstrakt

Në vitin 2015, një artikull yni shënoi një grafit të Yllit të Davidit në ballkonin e një apartamenti në Pazarin e Ri, Tiranë. Nga përvoja vetiake për antisemitizmin në Europë, Tomasz Kamusella e interpretoi këtë grafit si shenjë e antisemitizmit. Por Adam Erlich një ish mërgimtar amerikan, i vendosur në Shqipëri si lektor universitar, sqaroi se bëhet fjalë për një pronar hebre i cili me gëzim i njofton të tjerët se është krenar për të qënit e tij hebre

Në fakt kjo ka qenë shtëpia ku banonte së fundmi përkthyesi i njohur i gjermanishtes, hebreu Robert Schwartz, tani i ndjerë.

Ky artikull synon të pasqyrojë një traditë të hershme të tolerancës etno-fetare në Shqipëri përkundër asaj që ka ndodhur kudo në Europë, madje edhe me Holokaustin.

Fjalë kyçe:

Shqipëria, antisemitizmi, Filosemitizmi europian, Ylli i Davidit, toleranca

Autori: Tomasz Kamusella, tdk2@st-andrews.ac.uk [1]

Befasi në Tiranë

Në fund të 2015, me ftesë të një esperantisti të njohur shqiptar, Bardhyl Selimit,[2]. unë erdha në këtë vend. Nuk e dija se çfarë më priste. Përfytyrimi i përhapur për Shqipërinë si një autarki komuniste e trilluar, ende qendronte në kokën time, pavarësisht se sistemi totalitar ishte çmontuar tashmë njëzet e pesë vite më parë. Bardhyli më shëtiti në kryeqytetin Tiranë dhe me durim më shpjegoi momentet e ndërlikuara të historisë së re të Shqipërisë, të përjetuar nga ai vetë, nga familja dhe miqtë e tij.

Nga ana ime, unë mbajta ligjërata në disa universitete në Tiranë dhe në Kosovën fqinje, nga e ka prejardhjen vetë Bardhyli. Pas një diskutimi në Universitetin e Nju Jorkut në Tiranë, Adam Erlich u afrua te unë.[3] Vite më pare, ne ishim takuar shkurt në Poloni dhe mbajtëm korrespondencë për ca kohë, sepse ai po bënte kërkime për disertacionin e doktoraturës  për rajonin e Europës Qendrore të Silezisë së Epërme. Qëlloi që kjo të ishte edhe një fushë kërkimi e imja, prandaj patëm shkëmbyer mendime për të.

Tomasz, Enida dhe Adam ne Oda

(Fotografia: Tomasz Kamusella)

Sa takim i këndëshëm qe ai! Adami dhe bashkëshortja shqiptare Enida, më njohën me Tiranën paskomuniste, të krijuar me rënien e komunizmit nga mërgimtarët perëndimorë dhe profesionistët e rinj vendas. Falë Natës së muzeumeve, ne shijuam pikat kryesore dhe vendet e ngjarjeve kulturore deri natën vonë. Pastaj erdhi kulmi me kuzhinën tradicionale për darkë në restorantin e njohur ODA. Ky restorant ndodhet në atë që quhet Tirana e Vjetër ose tani Pazari i Ri, më së shumti i dëmtuar nga “tërmeti” i 1967[4], në vazhdën e fushatës politike të ndarjes me të kaluarën e prapambetur, përfshi edhe trashëgiminë kulturore. Atë vit vërtet ra tërmet i fortë në zonën e Dibrës. Disa thonë se tërmeti ishte një ndëshkim për heqjen zyrtarisht nga shteti të institucioneve fetare, në fillim të atij viti. Si rezultat, Shqipëria komuniste u bë vendi i parë në botë dhe i vetëm ateist.

Duke shëtitur nëpër qytetin e vjetër për te ODA[5] , pranë Pazarit të Ri (që së shpejti do rikonstruktohej), pashë një ndërtesë trekatëshe që ishte ngjyer jo mirë nga jashtë. Muri i ballkonit të një apartamenti të saj në katin e dytë ishte dubluar jo mjeshtërisht me një Yll të stërmadh të Bardhë të Davidit. Në disa vende boja ishte lëpirë poshtë duke dhënë formën e një kobureje dhe si rrënjët e një peme. Unë ia tregova këtë yll Adamit dhe isha i tmerruar nga kjo shprehje e dukshme inati antisemitist, sipas meje. Miku im më qetësoi me një prekje të lehtë në sup. Jo, nuk është ajo që po mendon tani, më tha ai. Nuk dija si t’i shpjegoja fjalët e Adamit, deri sa e kuptova që ai kish vetë prejardhje hebreje . Ai vijoi duke thënë se bëhet fjalë për familjen e Shvarcëve. Ata janë thjesht krenarë se janë hebre. Në këtë mënyrë ata u njoftojnë të qënit hebre miqve dhe kalimtarëve.

Ballkoni në ditët e sotme (2020) është i vendosur mbi një rresht dyqanesh të katit të parë, në Pazarin e Ri të përtrirë, ndërmjet rrugëve Shenasi Dishnica dhe Shemsi Haka (Fotografia: Adam Ehrlich)

Ky ishte një lajm për mua, unë doja ta kisha bërë një foto të këtij grafiti atëhere. Rëndësia e saj m’u paraqit vetëm pesë vjet më vonë. Kudo tjetër në Europë, bërja e njohur e pranisë së një hebreu në këtë mënyrë do ishte e pamendueshme. Madje edhe në vende të tilla tolerante si Britania, Franca ose Hollanda ku lulëzojnë bashkësitë hebreje pas Holokaustit, dhe ku hebrejtë kanë ende një profil të ulët dhe pëlqejnë të kufizohen në vetvete. Është vendosur mirë një masë paraprake dhe taktikë mbijetese. Ata kanë mësuar tashmë që 70 vjet pas Holokaustit mund të jetë ende e rrezikshme për t’i zbuluar të qënit hebre haptazi çdo njeriu tjetër, përveç

atyre të bashkësisë së vet. Veshja e rrobes karakteristike jashtë sinagogës ose lagjes së hebrejve shmanget nga frika e ndonjë sulmi antisemit[6]. Dhe, në se shfaqet i pikturuar Ylli i Davidit në një ballkon, kjo mund të nxisë antisemitët të kërkojnë personat që banojnë aty si “hebrej të padëshiruar”, kështu duke u bërë ata objekt i ndonjë sulmi të dhunshëm.

Tomasz, Adami dhe Bardhyli në restorantit e peshkut Kripë dhe Piper, Tiranë 2015 (Photo: Bardhyl Selimi)

Por ja, doli se Shqipëria është ndryshe nga pjesa tjetër e Europës. Që këtu, bezdisja që ndjeva në fillim mu kthye në të mirë. Mu hapën sytë dhe kuptova sa pak dija për këtë vend dhe banorët e tij.

Rritja e antisemitizmit në Europë

Historia e Europës, që nga periudha e Mesjetës deri dot, ka qenë shënuar nga një antisemitizëm i theksuar. Kristianizimi i kontinentit shpërndau urrejtje për hebrejtë, të cilët kqyreshin në mënyrë stereotipe si “vrasësit e Jezusit” [7][8]. Vdekja e Zezë në mes të shekullit 14 vrau miliona në Europën mbarë, në Afrikën e Veriut dhe në Azi. Kjo pandemi u përhap më shumë në Europën Perëndimore, falë dëndësisë së lartë të popullsisë atje, që ishte mizëri në shumë qytete dhe qyteza. Në këtë epokë fetare, pandemia interpretohej si një ndëshkim i Zotit për mëkatet e njerëzve. Sundimtarët dhe klerikët shpesh i kallëzonin hebrejtë për këtë murtajë[9]. Si rrjedhojë, bashkësitë hebreje të zonës iu nënshtruan pogromeve, grabitjeve dhe dëbimeve nga Europa perëndimore. Mbijetesa e rafinuar e tyre në Vëenedik u bë e mundur vetëm në një lagje ku ata ndërtuan mure mbrojtës në vitin 1516[10].Në këtë mënyrë lindi institucioni i gettos[11].

Hebrejtë e dëbuar nga Perëndimi i kontinentit gjetën strehë në Iberinë e atëhershme ende islame dhe në Europën Qendrore. Ky rajon i fundit shumëetnik dhe shumëfetar i monarkive të Hungarisë dhe Polonisë-Lituanisë, i shpëtoi pandemisë pa dëme, falë dëndësisë më të ulët të popullsisë dhe mungesës së qytezave dhe qyteteve[12]. Ripushtimi i krishterë i Iberisë përfundoi në vitin 1492. Pa dallim, u dëbuan myslimanët dhe hebrejtë ose ata duhet të ktheheshin në të krishterë me detyrim[13]. Fuqitë e krishtera të Spanjës dhe Portugalisë, megjithatë kurrë nuk e besuan këtë “konvertim”. Prandaj të ashtuquajturit  “të krishterë të rinj” u dëbuan gjithashtu në shekullin 17. Kjo i përsëriti valët e të ikurve hebrej dhe myslimanë që gjetën strehë në Marok dhe nëpër Perandorinë Otomane. Në atë kohë, kjo e fundit shtrihej nga Algjeria e sotme deri në Irakun e sotëm. [14]

Revolucioni francez dhe luftërat napoleonike që pasuan atë, lajmëruan periudhën e re në historinë e Europës. Përveç shkatërrimit dhe vdekjes, këto ngjarje përhapën idealet e barazisë, lirisë dhe solidaritetit nëpër kontinent. Qytetaria e barabartë me të njëja të drejta dhe përgjegjësi u shtri gjithashtu për hebrejtë. Dallimet në pronë u hoqën dhe ndarja e shtetit dhe e kishës e bëri fenë një çështje private për qytetarin. Emancipimi u përhap nga Franca në Britani, Gjermani dhe Austri. Si rezultat, bashkësitë hebreje u rivendosën në Europën perëndimore, ku mundësitë ekonomike dhe arsimore ishin me tepri, ndryshe nga kudo qoftë tjetër vend në kontinent. [15] Ndërkohë, Perandoria Ortodokse Ruse pat fituar një numër të madh tokash në Europë në kurriz të Poloni-Lituanisë, Suedisë dhe Perandorisë Otomane. Shumica e hebrejve jetonte në këto zonë. Me qëllim që mos t’i lërë hebrejtë “ta ndotin” Rusinë e shenjtë, në këto vende të reja të aneksuara, Shën Petersburgu caktoi një zonë vendosjeje. Hebrejtë ishin të lejuar të vendoseshin vetëm në këtë zonë dhe nuk lejoheshin të lëviznin kudoqoftë tjetër në Perandorinë Ruse.[16]

Ndërsa banorët e krishterë dhe myslimanë të seksionit europian të Rusisë u njohën ligjërisht si “subjekte” (qytetarë). Hebrejtë shikoheshin si “alienë” mezi të tolerueshëm. Termi perandorak ligjor për ata, ishte innorodtsy, fjalë për fjalë do të thotë “ i lindur kudoqoftë tjetër (por jo në Rusi). Pra bashkësitë hebreje të Zonës jetuan në vijimësi dhe në paqë në këto vende për qindra vjet, të paktën nga shekulli 12 deri 14. Nuk është e befasishme që kryengritjet sociale-ekonomike dhe politike që mbërthyen Perandorinë Ruse iu veshën, pa dallim, hebrejve, gjë që shpuri në pogrome të panumurta nëpër zonën e vendosjes së tyre, veçanërisht me fillimin e shekullit 20[17]. Sulmet ushtarake dhe ekspansioni rus në Ballkan gjatë shekullit 19, në kurriz të Perandorisë Otomane, solli ideologjinë dhe praktikën e antisemitizmit në këtë zonë[18]. Për shembull, kushtetuta e Rumanisë- një vend i ngritur me ndihmën e Rusisë- në mënyrë të posaçme  i përjashtonte hebrejtë dhe myslimanët nga qytetaria rumune[19].  Kryengritjet ose ndërhyrjet ushtarake që shpunë në themelimin e Greqisë dhe Bullgarisë si shtete në 1820 dhe 1878, përkatësisht, u pasuan nga pogrome dhe dëbime të myslimanëve dhe hebrejve. [20]

 Të gjitha shtetet pas-otomane të themeluara në shekullin 19 (dmth Bullgaria, Greqia, Mali i Zi, Rumania dhe Serbia) përqafuan krishtërimin ortodoks si fe shtetërore. Ky fakt i vuri ata gjithnjë e më thellë nën ndikimin rus, sepse Perandoria Ruse ishte e vetmja fuqi botërore ortodokse. Ky ndikim erdhi plotësisht bashkë me pakon ideologjike dhe politike të modernizimit në stilin rus, përfshi këtu edhe antisemitizmin. Antizemitizmi rus skicoi edhe traditën ortodokse vendase të shmangies së hebrejve dhe gjithashtu të asaj të Europës perëndimore, falë përpjekjeve modernizuese të Shën Petersburgut për të kopjuar teknologjinë perëndimore, elementët qeverisës dhe përzgjedhës të politikës dhe organizimit shoqëror.[21]

Më në fund, premtimi për emancipimin europiano- perëndimor në fillim ishte me dridhje, i shtrirë për hebrejtë e Rusisë vetëm me revolucionin rus të 1905. Por zona e vendosjes u shkri fare vetëm kur Perandoria Ruse u shemb me revolucionin e 1917. Ndërkohë, Ҫështja e Dreyfusit (1894-1806) në Francë futi kufizime në emancipimin e hebrejve në Europën perëndimore që u dukën qartazi. Antisemitizmi faktik europo-perëndimor që mori shkas nga Zionizmi (apo nga nacionalizmi i mbështetur në gjuhën hebreje), solli në themelimin e shtetit të Izraelit në 1948. [22]

Ndërkohë, duke filluar nga 1890, shumë parti politike e përqafuan antisemitizmin si element i rëndësishëm i programeve të tyre në Austro-Hungari dhe në Perandorinë Gjermane. [23]

 ‘Antisemitizmi modern’ lindi dhe u përhap nëpër Europë, nga Portugalia në Rusi, nga Britania në shtetet kombëtare të Ballkanit. Në këtë kontekst, shumë politikanë të njohur dhe mendimtarë i akuzonin hebrejtë për Revolucionin Bolshevik dhe rritjen e shtetit komunist të Bashkimit Sovjetik.[24]

Nga përjashtimi otoman te Holokausti

Me gjithë vështirësitë në rritje shoqërore, ekonomike dhe politike të shkaktuara nga modernizimi dhe trysnia e ushtruar nga Europa Perëndimore dhe Rusia, Perandoria e vonë Otomane vijonte t’i mirëpriste hebrejtë[25]. Por ndryshe nga opinionet thjeshtësuese të disa komentatorëve, kjo perandori islamike nuk ishte një shembull tolerance dhe i të drejtave të njeriut. Për shembull, skllavëria si institucion i ligjshëm.

Organizimi shoqëror politik i bazuar në sheriat i shoqërisë otomane fliste për milete të caktuara nga pikëpamja fetare. Këta ishin autonomi joterritoriale për grupe fetare monoteiste të ndryshme, ndër të tjera edhe për hebrejtë. [26] Autonomi të ngjashme jo territoriale siguronin gjithashtu tolerancën për hebrejtë,  myslimanët dhe protestantët në monarkitë e hershme moderne katolike të Hungarisë dhe Polonisë- Lituanisë në Europën qendrore[27]. Sidoqoftë, jokatolikët e toleruar në këto shtete dhe jomyslimanët e toleruar në Perandorinë Otomane duhej të paguanin taksa më të larta se sa katolikët dhe myslimanët, përkatësisht. Toleranca fetare vinte me një çmim, por kjo ishte një karakteristikë që vijoi e organizimit shoqëror- politik të Ëuropës qendrore gjatë periudhës së hershme moderne dhe në Perandorinë Otomane deri në shpërbërjen e saj faktike në 1912-1924.

Është e qartë, që toleranca otomane nuk qe pa kushte. Humbja shumë e madhe e territoreve përgjatë Detit të Zi për llogari të shteteve kliente të Rusisë në Ballkanin otoman kushtoi miliona jetë myslimanësh[28] dhe shpuri miliona të tjerë refugjatë myslimanë (muhaxhirë) në Perandorinë e tkurrur otomane[29]. Tragjedia shpuri në hakmarrje në pjesët kufitare otomane, ndër të tjera në gjenocidin e 1915 të miletit të armenëve dhe asirirëve në Anadollin lindor në kufijt e rrezikuar me Rusinë gjatë Luftës së Madhe[30].

Pra, të tilla haraçe nuk u kërkuan nga mileti i hebrejve, me gjithë faktin që antisemitizmi i dënoi shumë hebrej europianë të kërkonin strehë në Palestinën otomane ( atëhere të ndarë midis Sanxhakut të Jeruzalemit dhe një të tretës jugore të Vilajetit të Beirutit). Pas Ҫështjes së Dreyfusit, lëvizja zioniste u bashkua. Ata bënë thirrje për një atdhe hebre në ‎ אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל Eretz Yisrael (Vendi i Izraelit), dmth në Palestinën historike.[31]

Në vitin 1917 Londra gjithashtu dha një premtim të vakët për zionistët për një shtet izraelit në të ardhmen që mund të ngrihej në Palestinë. Pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore, Britania e sundonte Palestinën me mandat, duke përgatitur një pavarësi të mundëshme të saj. [32] Megjithë antisemitizmin në rritje, shumica e hebrejve të botës jetonte në Europë dhe nuk kishte ndërmend të lëvizte për në Palestinë. [33]

Gjermania naziste udhëhoqi Holokaustin e hebrejve dhe të romëve duke ndryshuar rrënjësisht këtë barazi. Hebrejtë u asgjësuan nga gjermanët dhe austriakët, krahas aleatëve të Gjermanisë naziste, dmth Belgjikës, Bullgarisë, Kroacisë, Francës, Hungarisë, Italisë, Hollandës, Norvegjisë, Rumanisë, Serbisë ose Sllovakisë. Popullsi me shumicë etnike (kombëtare) (dmth bjellorusët, çekët, estonianët, grekët, letonezët, lituanët, polakët, rusët ose ukrainasit) në territoret e përfshirë drejpërdrejt në Perandorinë e Madhe Gjermane ose nën pushtimin gjerman, i ndihmuan gjermanët dhe austriakët në gjuetinë e hebrejve dhe në transportimin e tyre për në kampet e asgjësimit. [34]

Qytetërimi i tërë Ashkenazik i Europës i tokës hebreje[35] dhe hebrejtë sefardikë të Ballkanit u asgjësuan ndërmjet viteve 1941 dhe 1945. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, shumë hebrej mbijetuan në brendësi të Bashkimit Sovjetik. Si rrjedhojë, ata u kthyhen në shtëpi në Europën Qendrore[36]  vetëm për t’u përballur me pogrome të mëtejshme dhe vrasje nga duart e fqinjëve dhe bashkëqytetarëve të tyre. [37] Për më tepër, në asnjë kohë Blloku Sovjetik nuk e përqafoi antisemitizmin, veçanërisht duke filluar nga vitet e para pas 1950[38]. Si rezultat, të gjithë të mbijetuarit nga Holokausti në Europën qendrore ose Bashkimim Sovjetik ose u dëbuan[39] ose u përpoqën të largohen në vitet 1990.[40] Destinacionet e tyre kryesore ishin Amerika e Veriut dhe shteti hebre i Izraelit, i themeluar në Palestinë në 1948. Kishte për të qenë më e ndjeshme ta detyroje Gjermaninë të bënte të paktën disa amendime për Holokaustin, për shembull, për shembull duke dorëzuar një pjesë të territorit të saj për shtetin kombëtar hebre (Yidishland) në Europën qendrore. Për një momentm një mundësi e tillë tantalizuese u duk në mes të viteve 1940. Në 1945, në Konferencën e Potsdamit, Aleatët ia dorëzuan rajonin gjerman të Silezisë së Poshtëme Polonisë që ishte nën kontrollin sovjetik. Hebrejntë e mbijetuar të Polonisë u trimëruan për të krijuar një autonomi hebreje komuniste. Por, në 1948 Kremlini e përqafoi antisemitizmin si një politikë e Bllokut Sovjetik lidhur me hebrejtë. Për më tepër, u vendos që Polonia e pasluftës do ishte një shtet kombëtar komunist për polakët etnikë (dmth vetëm katolikët që flisnin polonisht)[41]

Krijimi i Izraelit solli dëbimet e shumicës së myslimanëve vendas (arabëve) [42]

Kjo ngjarje e hidhur, e njohur si Nakbah (katastrofë) [43] u dha shkas ndëshkimeve nëpër vendet arabe të Magrebit dhe Lindjes së Mesme. Nga këto zona bashkësitë e vjetra prej shekujsh të hebrejvë sefardikë janë përzënë gjatë dy dhjetëvjeçarëve të pas luftës botërore duke vulosur fundin e tashëm të gjysmës së mijëvjeçarit otoman të mikpritjes së hebrejve[44].

Disa sefardë kanë mbijetuar edhe sot në Turqi, e cila qendroi asnjanëse gjatë Luftës së Dytë Botërore. Por në ditët e sotme në ditët e sotme po vërehet një vërshim i nacionalizmit turk I shoqëruar nga një shoqërim i ringjalljes islamike (nganjëherë e shprehur me akte antisemite[45]) që i bën hebrejtë e vendit të ndjehen më pak të mirëpritur. Situata po i bind ata të mërgojnë në Izrael dhe në Perëndim[46]. Njëkohësisht, një rritje e ndjeshme e krimeve antisemite vë në pyetje qendrueshmërinë e bashkësive hebreje të ringjallura në Europën perëndimore në Francë, Hollandë dhe Gjermani[47].

Një zonë ende e paprekur nga Holokausti ndaj bashkësive hebreje historikisht për një kohë të gjatë mbetet Britania. Por në klimën e tashme politike, e ardhmja e tyre nuk duket kaq e sigurt.[48]

Përjashtimi shqiptar

Kjo “normë” dhe ky “normalizim” i përsëritur në Europë, dhe më shumë kohët e fundit gjithashtu në Lindjen e Mesme dhe në Magreb[49] e ka rritur befasinë time për mungesën tradicionale të antisemitizmit në Shqipëri[50], për të cilën Senati i SHBA i lavdëroi shqiptarët në njëqindvjetorin e shtetit të tyre në 2012[51]. Befasia ishte më e madhe sepse para se të vija në Shqipëri në 2015, nuk kisha dëgjuar kurrë rreth vijimësisë se mënyrës otomane  të mikpritjes  për hebrejtë në Shqipëri. Mendoja me veten time të lexoja për historinë e hebrejve në Europë, por shumë libra dhe artikuj që unë lexova për këtë temë, sidoqoftë nuk e përmendnin çështjen jo kaq të parëndësishme të shpëtimit të hebrejve.

Natyrisht, pata dëgjuar rreth mitit të përsëritur shpesh që aleati i Ballkanit gjerman i kohës së luftës, Bullgaria kishte qendruar me guxim ndaj Berlinit dhe kishte kundërshtuar të dërgonte hebrejtë vendas në Auschwitz. Histori ndjellamirë për konsumim ndërkombëtar dhe nxitje për një krenari kombëtare më tepër si një fshehje se sa diçka që mund të shihej zyrtarisht nga të gjithë. Në të vërtetë, Kisha Ortodokse Bullgare e bllokoi një asgjësim të ardhëshëm të hebrejve të vendit por elita kombëtare nuk e pëlqeu këtë ide, nga ana e saj.[52]  Të gjithë ata nuk panë diçka të gabuar kur i shpronësuan hebrejtë “e tyre” dhe kur i shpunë ata në kampet e punës së detyruar[53]. Nga ana tjetër, në “tokat e reja” të aneksuara nga Bullgaria në kurriz të Jugosllavisë (dmth Maqedonia e Veriut) dhe Greqisë (pikërisht të Thrakës Perëndimore), Sofia bashkëpunoi me zell me Berlinin dhe, në përfunmdim, i dorëzoi hebrejtë për asgjësim. Bullgaria nuk e pati problem duke paguar me jetën e këtyre hebrejve për të mirën dhe dhuratën bujare që i dha Gjermania me këto toka të reja.[54] 

Shqipëria ishte një rajon periferik në Perandorinë Otomane, mjaft larg nga kryeqyteti perandoak i Kostandinopojës (Stambollit). Sistemi i bazuar te miletet për tolerancën mbijetoi në tokat shqiptare deri në dy luftërat fatale ballkanike në Europën juglindore që pa ndërpreje vijoi me Luftën e Parë Botërore[55]

Hebrejtë nuk kanë qenë kurrë të shumënumurt në Shqipëri, ishin vetëm disa dhjetëra. Mirëpo prania e tyre në Shqipëri ndihet që në lashtësi. [56]

Shtetet kombëtare ortodokse për rreth- Bullgaria, Greqia, Mali i Zi dhe Serbia- synonin ndarjen e Shqipërisë, sikurse kishin bërë në rastin e rajonit otoman të Maqedonisë dhe popullsisë shumëfetare (shumë miletëshe) dhe shumë gjuhësore. Sidoqoftë, anëtarët shqipfolës të miletëve të katolikëve, myslimanëve dhe të krishterëve ortodoksë vendosën t’i bashkojnë forcat e veta me qëllim që të parandalonin një skenar kaq të mosmirëpritur. Në vitin 1912 ata shpallën një shtet kombëtar shumëmiletësh të Shqipërisë, të bashkuar nga gjuha dhe jo nga feja. Një vit më vonë, Fuqitë e Mëdha e njohën këtë shtet. [57]

Gjatë Luftës së Parë Botërore, ushtria serbe, në tërheqje, e pushtoi Shqipërinë[58], e ndjekur nga pas prej forcave austro-hungareze, pët t’u bashkuar me ato franceze dhe italiane. [59] Por Shqipëria u rivendos si shtet nga mesi i vitit 1920[60] Ajo u vu përsëri nën qeverisjen dhe strukturat shtetërore që qeveritarët ushtarakë austro-hungareze kishin ndërtuar dhe ushqyer gjatë luftës.[61]

Nuk është për tu befasuar, që për shkak të pasigurisë dhe paqendrueshmërisë në periudhën ndërmjet dy luftrave botërore, në Shqipëri kanë jetuar 150-200 hebrej (në vitin 1930)[62]. Por rritja e shpejtë e antisemitizmit në Europë ndërmjet dy luftrave të frymëzuara nga Gjermania naziste, shkaktuan një ngritje të thiktë të numrit të hebrejve në vend. Së pari, në vitet e para 1930 ambasadori amerikan në Tiranë, Herman Bernstein, ndërmori një nismë për një marrëveshje për vendosjen e hebrejve të rrezikuar në Shqipëri. Po të mos ndodhte Lufta e Dytë në Shqipëri hebrejtë do kishin  një atdhe të ri ku shqiptarët e miletit të përtrirë hebre do bashkëjetonin krahas bashkëatdhëtarëve katolikë, myslimanë dhe ortodoksë. [63]

Në vitin 1934 e tërë Europa ziente nga antisemitizmi i tërbuar. Ambasasori Bernstein e lavdëronte Shqipërinë duke vënë re  se “Shqipëria mund të jetë ndër vendet e rralla në Europë sot ku paragjykimi fetar dhe urrejtja fetare nuk ekziston, edhe pse shqiptarët vetë janë të ndarë  në tre besime. [64] Si rrjedhojë, në vitin 1935 mbreti iI Shqipërisë, Zogu i Parë, i urdhëroi ambasadat dhe legatat në Europë të lëshojnë pasaporta shqiptare për hebrejtë  që do dëshironin të vendoseshin në Shqipëri. [65]

Në vitin 1937, rreth 300 hebrej jetonin në Shqipëri. Këtë vit monarku shqiptar u njohu hebrejve bashkësinë etno-fetare të tyre (miletin) me të drejta të plota.[66]

Dy vite më vonë, në prill 1939, Italia e pushtoi dhe e aneksoi Shqipërinë. Por masat antisemite të Romës, ndonëse të pasqyruara në ligjet italiane, nuk u morën parasysh në Shqipëri. Qeveritarët italianë nuk kërkonin t’i përdornin ato me detyrim. [67] Si rezultat, të tjerë hebrej u dyndën këtu nga Europa qendrore. Në fund të 1938, rreth 200 të ikur hebrej arritën në Shqipëri. [68]

Dhe ata kanë ardhë me ndihmën e shërbimit diplomatik shqiptar. Një valë tjetër erdhi në çerekun e parë të 1939. [69]  

Nuk është për t’u befasuar, që në maj 1939, Roma i kërkoi qeverisë kolaboracioniste shqiptare të deportonte 400 hebrejtë jo rezidentë në Shqipëri, por nuk ia doli dot. [70]

Në vitin 1941 koalicioni i Boshtit të Bullgarisë, Gjermanisë, Hungarisë dhe Italisë e sulmoi dhe e ndau Jugosllavinë. Roma e bëri Malin e Zi një vendqeverisje italiane (në fakt të varur). Ndonëse shumica e bregdetit, përfshi Gjirin e Kotorit (Cattaro) u përfshi drejt te Italia Shumë shpejt paskëtaj, nga zona e Gjirit të Kotorit, 192 hebrej arritën në Shqipëri. Në shtator 1941, një valë tjketër për 350 të ikurish hebrej erdhi nga bregdeti dalmat, pjesë të përfshira në Itali ose të kaluara gjatë kohës së luftës së Kroacisë. [71]

Gjatë luftës, shqiptarët pranuan rreth 1800 hebrej të huaj, që do thotë se numri i përgjithshëm i hebrejve në vend u rrit të paktën dhjetë herë, deri në 2300 vetë.[72]

Pasi Italia bëri paqe të njëanëshme  me aleatët dhe u tërhoq nga konflikti në vitin 1943, Gjermania e pushtoi atë dhe pronat e saj në Ballkan, përfshi Shqipërinë. Trysnia mbi qeveritarët kolaboracionistë shqiptarë ishte për dorëzimin e hebrejve të vendit dhe dërgimin e tyre në Auschvitz. Nëpunësit civilë shqiptarë kundërshtuan. Forcat gjermane dolën në terren, e përsëritën kërkesën, por nuk ndërhynë ushtarakisht. [73]

Ky ishte çmimi për asnjanësinë miqësore të Shqipërisë kolaboracioniste. Berlinit iu desh  ta gëlltiste këtë pilulë të hidhur.

Shqiptarët i ndihmuan me sa mundën dhe i fshehën hebrejtë, i pajisën me dokumente që i paraqisnin ata si myslimanë apo katolikë vendas . [74] (por zakonisht jo me domosdoshmëri për t’i konvertuar ata[75])

Kjo nuk qe vetëm tradita e fundit otomane e mileteve që e trimëronte këtë tolerancë aktive. Një ndikim të fortë kishte trashëgimia nga Kanuni mesjetar (kodi ligjor) që përcaktonte këtë qendrim. [76]

Në përputhje me parimin e Besës nga Kanuni (pengu i nderit), jeta dhe mirëqënia e mikut që të ka ardhë në vatër, duhet të ruhet me çdo çmim[77]. Xhafer Deva, ministër i punëve të brendëshme në vitet 1943-1933, i cili ishte antisemit, pasi ishte edukuar në një shkollë të mesme gjermane në Selanik. Ai ndihmoi në themelimin e një divizioni SS shqiptar “Skëndërbej”. Gjithashtu ai urdhëroi disa ekzekutime te antifshistëve shqiptarë[78]. Por jo për gjë tjetër veç detyrimi i Besës e ndaloi atë të plotësonte kërkesat e gjermanëve për t’u dorëzuar hebrejtë dhe për të hartuar listat emrore të hebrejve për deportim.[79]

Normat e mbajtura të traditës otomane të mileteve dhe Kanuni ishin më të dobëta në shqiptarët në Kosovën nën Jugosllavi, që Italia ia ngjiti Shqipërisë së kohës së luftës. Para të gjithave, vija e ndarjes etno-gjuhësore në këtë rajon ndërmjet serbëve sllavë dhe shqipfolësve u përforcua edhe nga mbivendosja e ndarjes fetare. Ndryshe nga Shqipëria vetë, shqiptarët e Kosovës ishin në shumicë dërmuese myslimanë. Nga ana tjetër, serbët e Kosovës ushtronin fenë e krishterë ortodokse[80]. Së dyti, Serbia kishte kapur, një pas një, pjesë të Kosovës në vitin 1878 dhe pastaj në 1912. Ndërmjet tyre dhe vitit 1941 praktikat e patolerueshme të nacionalizmit të mënyrës europiane patën zevendësuar në fakt në Kosovë çdo gjurmë të tolerancës etno-fetare të mënyrës otomane. Këto fakte ofrojnë një shpjegim të mundëshëm përse 100-200 nga 550 hebrejt e Kosovës nuk u shpëtuan nga Holokausti[81]. Por duhet të kujtojmë se shumë zyrtarë shqiptarë bënë të pamundurën për t’u lëshuar hebrejve dokumente të rreme dhe për të t’i shpënë ata në Shqipëri, ku autoritetet gjermane kishin një vëzhgim të dobët.

Kështu, të paktën 2/3 e hebrejve të Kosovës mbijetuan. [82] Duhet të shtojmë sidoqoftë që kërkimet dhe diskutimet për këtë temë vijojnë[83], prandaj po vatërzohemi te Shqipëria, ku faktet lidhur me shpëtimin praktikisht të gjithë hebrejve janë vendosur shumë më mirë.

Po të kish mbetur Shqipëria e pasluftës një vend properëndimor, do qe një fat i mirë se një e pesta e popullsisë së saj do të ishte hebreje tani. Sepse, gjatë luftës, mbreti Zog, që e kish vendosur qeverinë e vet në Londër, i pat premtuar bashkësisë hebreje në Britani  mjaft tokë (rreth 150 000 hektarë) për të paktën 50 000 familje hebreje apo 200 000 banorë. [84] Në vitin 1939 banorët e Shqipërisë numuroheshin rreth një milion[85]. Kështu banorët hebre do bënin jetën e qetë dhe do ngrinin bizneset e tyre, pa pasur ndonjë rrezik të vazhdueshëm nga antisemitizmi i pranishëm kudo tjetër në Europë, ndërsa nga ana tjetër, ata do ta kishin shpënë përpara ekonominë e prapambetur të vendit.

Por kjo nuk ndodhi, sepse Shqipëria u bë një vend komunist. Praktikisht të gjithë hebrejtë e lanë vendin, kur iu dha mundësia, përfshi edhe ata që kishin jetuar në Shqipëri brez pas brezi. Në vitin 1946 numri i hebrejve rezidentë në Shqipëri ishte rreth 150. [86] Disa hebrej që mbetën vuajtën nga rrënimet e totalitarizmit komunist, ashtu sikurse pjesa tjetër e popullsisë[87]. Madje disa hebrej të arratisur nga Shqipëria komuniste e shenjuan vendin si antisemit, kryesisht nga heqja e fesë më 1967. Pa mundësinë për ta praktikuar fenë e vet, hebrejtë e Shqipërisë ishin të paaftë ta mbanin dhe ta shprehnin njëjtësinë e vet. [88] Mund të vlerësohet se 200 hebrej kanë jetuar në Shqipërinë komuniste, ndonëse regjistrimi zyrtar i popullsisë më 1989 e quan numrin e tyre 73[89]

Nuk është befasi, që pasi komunizmi ra në Shqipëri më 1991, bashkësia e hebrejve të vendit mërgoi në bllok për në Izrael, ku ata përbëjnë një bashkësi të lidhur ngushtë. [90] Në tërësi, rreth 400 njerëz (përfshi edhe bashkëshortët e hebrejve) e lanë vendin. [91]

Në vitin 1991, Shqipëria paskomuniste vendosi marrëdhënie me Izraelin. Pothuaj dy dhjetëvjeçarë më vonë, më 2010, Tirana e njohu zyrtarisht bashkësinë fetare hebreje të vendit. Një shenjë e dukshme e kësaj njohje ishte përurimi i Rabbisë kryesore të parë në Shqipëri, 65 vjet pas fundit të Luftës së Dytë Botërore dhe 73 vjet pas një njohje të ngjashme të siguruar nga mbreti Zog për hebrejtë e Shqipërisë. [92]

Në ditët tona, numri i hebrejve që jetojnë në Shqipëri është stabilizuar në rreth 40-50 njerëz (2017). [93] Sidoqoftë, numri i tyre aktual mund të jetë 150, në se të mërguarit nga Amerika e Veriut ose Europa perëndimore, me prejardhje hebreje- që nuk janë qytetarë shqiptarë-do merren parasysh.

Shqipëria e sotme- nuk ka vend për antisemitizëm

Në ditët e sotme, kur ndjenjat dhe dhuna antisemitiste janë në rritje nëpër Europë, Shqipëria paskomuniste mbetet e lirë nga këto qendrime. [94]  Pra, shqiptarët e dinë se çfarë është antisemitizmi dhe se ai përbën një rrezik për shoqërinë. Prandaj disa kanë zgjedhur që ta kundërshtojnë aktivisht këtë ndjenjë. [95] Kështu na vjen keq që historia e mungesës tradicionale dhe që ka zgjatur në kohë e antisemitizmit në Shqipëri nuk është e njohur mirë jashtë vendit, dhe posaçërisht  në bshkësite hebreje europiane që po rrezikohen gjithnjë e më shumë.

Shqipëria nuk gëzon një ekonomi të begatë moderne, ende. Sidoqoftë, popullsia e vendit është e re në krahasim me kudo tjetër në Europë dhe niveli i edukimit të përgjithshëm është i ndjeshëm.[96] Ky potencial zhvillimor i qartë, i kombinuar edhe me mungesën e paragjykimeve etno-fetare [97], ofron mundësi unikale për të sjellë investitorë hebrej dhe jo hebrej, sipërmarrës ose edukatorë. (Duhet mbajtur në mendje, megjithatë se homophobia vijon të jetë një problem serioz në Shqipëri[98]).

Me shpresë të plotë, qeveria shqiptare do mund ta konsiderojë këtë mungesë të shqiptuar të antisemitizmit si një nga gjerat më themelore për t’u treguar të huajve. Kjo histori kundërintuitive, pra mbështetet në fakte të forta, ajo do ta përmirësojë përfytyrimin për vendin nëpër mbarë globin dhe mund ta bëjë Shqipërinë më mirë të njohur ndërkombëtarisht. 

Diçka ka nisë të ndryshojë në këtë drejtim tashmë. Pas tërmetit të 2019 në Shqipëri që la 100 të vdekur dhe mbi 3000 të plagosur në gjithë vendin, Izraeli dërgoi një skuadër të specializuar për shpëtime në ndihmë të mbijetuarve[99].

Në vitin 2020, një monument për Holokaustin u zbulua në Tiranë. Tekstet në anglisht, shqip dhe hebraisht në këtë monument njoftojnë se “shqiptarët, të krishterë dhe myslimanë kanë rrezikuar jetët e tyre për të mbrojtur dhe shpëtuar hebrejtë”,’[100]

Monumenti për Holokaustin në Tiranë

(Foto: Andi Laurant Bica)

Një arkitekt i njohur ndërkombëtarisht me bazë në Nju Jork, Stephen B. Jacobs, e projektoi monumentin. Për të ishte një shërbim i ndjerë me zemër për Shqipërinë dhe për botën. Stefan Jakubociç, i linduer në Poloninë në mes dy luftrave në qytetin industrial të Lodzit, gjatë luftës ai dhe anëtarët meshkuj të familjes së tij u dërguan në kampin e përqendrimit të Buchenwaldit. Deri tani ai nuk e dinte që Shqipëria ishte i vetmi vend në Europën e pushtuar nga Gjermania ku dhjetë herë më shumë hebrej kanë jetuar pas Holokaustit se sa përpara tij. Pasi mësoi për këtë fakt, ende të panjour për shpëtimin e hebrejve[101], ai jo vetëm ra dakord ta projektojë këtë monument, por edhe kundërshtoi të shpërblehet për këtë punë. Jacobs shpjegoi, se kishte menduar se kjo ishte një histori shumë e rëndësishme që duhej treguar. [102]

Shtator 2020

---

[1] Falemnderoj zotin Adam Erlich për ndihmen e tij me sugjerime dhe fakte

[2] Bardhyl Selimi. 2020. EverybodyWiki. https://en.everybodywiki.com/Bardhyl_Selimi. Accessed: Sept 19, 2020; Bardhyl Adem Selimi. 2020. Vikipedio. https://eo.wikipedia.org/wiki/Bardhyl_Adem_Selimi. Accessed: Sept 19, 2020.

[3] A. Ehrlich, PhD. 2020. University of New York Tirana. https://unyt.edu.al/index.php/our_team/adam-ehrlich-phd/. Accessed: Sept 19, 2020.

[4] Sulstarova, E. and Koçiaj, S. 1980. The Dibra (Albania) Earthquake of November 30, 1967 (pp 333-343). Tectonophysics. Vol. 67, Nos 3–4.

[5] Oda. 2020. Tripadvisor. https://www.tripadvisor.co.uk/Restaurant_Review-g294446-d1916950-Reviews-ODA-Tirana_Tirana_County.html. Accessed: Sept 19, 2020.

[6] Cf Walker, Shaun. 2019. Jews in Germany Warned of Risks of Wearing Kippah Cap in Public. The Guardian. 26 May. https://www.theguardian.com/world/2019/may/26/jews-in-germany-warned-of-risks-of-wearing-kippah-cap-in-public. Accessed: Sept 15, 2020.

[7] Iancu. Carol. 2014. Mýty, na ktorých stojí antisemitizmus. Od antiky po súčasnosť (Ser: Libri Historiae Europea: Iudaica, Vol. 1) [translated from the French into Slovak by Stanislava Moyšová]. Bratislava: Libri Historiae, pp 35-36.

[9] Cohn, Samuel K. 2007. The Black Death and the Burning of Jews (pp 3-36). Past and Present. Vol. 196, No. 1.

[10] Katz, Dana A. 2017. The Jewish Ghetto and the Visual Imagination of Early Modern Venice. Cambridge: Cambridge University Press, pp 96-97.

[11] Calimani, Riccardo. 2014. The Venetian Ghetto: The History of a Persecuted Community. Milan: Mondadori.

[12] Cf Hundert, Gershon David. 2004. Jews in Poland-Lithuania in the Eighteenth Century: A Genealogy of Modernity. Berkeley CA: University of California Press, pp 21-31.

[13] Ray, Jonathan S. 2013. After Expulsion: 1492 and the Making of Sephardic Jewry. New York: New York University Press.

[14] Cf García-Arenal, Mercedes and Wiegers, Gerard Albert, eds. 2014. The Expulsion of the Moriscos from Spain: A Mediterranean Diaspora (Ser: Medieval and Early Modern Iberian Ëorld, Vol. 56) [translated from the Spanish by Consuelo López-Morillas and Martin Beagles]. Leiden: Brill; Melammed, Renée Levine. 2004. A Question of Identity: Iberian Conversos in Historical Perspective. Oxford: Oxford University Press;

[15] Sorokin, David. 2019. Jewish Emancipation: A History Across Five Centuries. Princeton NJ: Princeton University Press, pp 42-188, 210-223.

[16] Sorokin. 2019. Jewish Emancipation, pp 189-209.

[17] Klier, John D. and Lambroza, Shlomo, eds. 1992. Pogroms: Anti-Jeëish Violence in Modern Russian History. Cambridge: Cambridge: University Press.

[18] Stoianovich, Traian. 1963. The Social Foundations of Balkan Politics, 1750-1941 (pp 297-345). In: Charles and Barbara Jelavich, eds. The Balkans in Transition: Essays on the Development of Balkan Life and Politics Since the Eighteenth Century (Ser: Russian and East European Studies). Berkeles CA: University of California Press, pp 326-327.

[19] Iancu. 2014. Mýty, pp 94-96.

[20] Cf Klier and Lambroza. 1992. Pogroms, p 251; St. Clair, William. 1972. That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence. London: Oxford University Press, p 12.

[21] Cracraft, James. 2004. The Petrine Revolution in Russian Culture. Cambridge MA: The Belknap Press of Harvard University Press.

[22] Cohn-Sherbok, Dan. 2012. Introduction to Zionism and Israel: From Ideology to History. London: Continuum, p 47.

[23] Pulzer, Peter. 1988 [1964]. The Rise of Political Anti-semitism in Germany & Austria. Cambridge MA: Harvard University Press.

[24] Iancu. 2014. Mýty, pp 124-125; Śpiewak, Paweł. 2012. Żydokomuna. Interpretacje historyczne. Ëarsaë: Czerëone i Czarne.

[25] Levy, Avigdor. 2003. The Jews of the Ottoman Empire. Princeton NJ: Darwin Press.

[26] Shmuelevitz, Aryeh. 1984. The Jews of the Ottoman Empire in the Late Fifteenth and the Sixteenth Centuries: Administrative, Economic, legal and Social Relations as Reflected in the Responsa. Leiden: Brill, pp 15-29.

[27] Cf Leszczyński, Anatol. 1994. Sejm Żydów Korony 1623-1764. Warsaw: Żydowski Instytut Historyczny; Michałowska-Mycielska, Anna. 2016. The Council of Lithuanian Jews 1623-1764 [translated from the Polish by Alicja Adamowicz]. Warsaw: Dialog Wydawnictëo Akademickie.

[28] Cf Richmond, Walter. 2013. The Circassian Genocide. New Brunswick NJ: Rutgers University Press.

[29] McCarthy, Justin. 1995. Death and Exile: The Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims, 1821-1922. Princeton NJ: Darwin Press.

[30] Dadrian, Vahakn N. 1995. The History of the Armenian Genocide: Ethnic Conflict from the Balkans to Anatolia to the Caucasus. New York: Berghahn Books; Gaunt, David; Atto, Naures and Barthoma, Soner O., eds. 2017. Let Them Not Return: Sayfo – The Genocide Against the Assyrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire. Neë York: Berghahn Books.

[31] Dowty, Alan. 2019. Arabs and Jews in Ottoman Palestine: Two Worlds Collide. Bloomington IN: Indiana University Press, pp 198-199.

[32] Schneer, Jonathan. 2012. The Balfour Declaration: The Origins of the Arab-Israeli Conflict. New York: Random House.

[33] Mendelsohn, Ezra. 1993. On Modern Jewish Politics. New York: oxford University Press, p 116.

[34] Friedländer, Saul. 2007. Nazi Germany and the Jews (Vol 2: The Years of Extermination, 1939–1945). London: Ëeidenfeld and Nicolson.

[35] Cf Ehrenburg, Ilya and Grossman, Vasily. 2017. The Black Book of Soviet Jewry. London: Routledge.

[36] Tomaszewski, Jerzy, ed. 1994. Najnowsze dzieje Żydów w Polsce ë zarysie, do 1950 roku. Warsaw: Wydawnictwo Naukowe PËN, p 392.

[37] Cf Canin, Mordechaj. 2019. Przez ruiny i zgliszcza. Podróż po stu zgładzonych gminach żydowskich ë Polsce [translated from the Yiddish into Polish by Monika Adamczyk-Garbowska]. Warsaw: Wydawnictwo Nisza; Tokarska-Bakir, Joanna. 2018. Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego. Warsaw: Czarna Owca.

[38] Cf Rubin, Ron. 1968. The Unredeemed: Anti-Semitism in the Soviet Union. Chicago IL: Quadrangle Books.

[39] Cf Koszarska-Szulc, Justyna and Romik, Natalia. 2018. Obcy w domu. Wokół marca ’68 / Estranged: March ’68 and Its Aftermath. Warsaw: Muzeum Historii Żydóë Polskich Polin.

[40] Cf Korey, William. 1973. The Soviet Cage: Anti-Semitism in Russia. New York: Viking Press; Wilczak, Dariusz. 2015. Most. Tajna operacja przerzutu Żydów. Moskwa-Warszawa-Izrael. Współfinansowana przez Art B. Warsaw: Fronda.

[41] Egit, Jacob. 1991. Grand Illusion. Toronto: Lugus Productions, pp 44-63.

[42] Pappé, Ilan. 2006. The Ethnic Cleansing of Palestine. London: Oneworld.

[43] Bashir, Bashir and Godlberg, Amos, eds. 2019. The Holocaust and the Nakba: A Neë Grammar of Trauma and History. New York: Columbia University Press.

[44] Bensoussan, Georges. 2019. Jews in Arab Countries: The Great Uprooting [translated from the French by Andreë Halper]. Bloomington IN: Indiana University Press, pp 387-473.

[45] Aviv, Efrat. 2019. Antisemitism and Anti-Zionism in Turkey: From Ottoman Rule to AKP. London: Routledge; Jovanovski, Kristina. 2020. Anti-Semitism Spreads During Pandemic in Turkey, Group Warns. themedialine. 25 May. https://themedialine.org/by-region/anti-semitic-conspiracy-theories-spreading-during-pandemic-in-turkey-group-ëarns/. Accessed: Sept 19, 2020.

[46] Toktaş, Şule. 2006. Turkey’s Jews and Their Immigration to Israel (pp 505-519). Middle Eastern Studies. Vol. 42, No. 3.

[47] Cossé, Eva. 2019. The Alarming Rise of Anti-Semitism in Europe: European Governments and Public Should Stand Up Against Hate. Human Rights Watch. 4 Jun. https://www.hrw.org/news/2019/06/04/alarming-rise-anti-semitism-europe. Accessed: Sept 20, 2020.

[48] Cf Gehrke, Laurenz. 2020. Anti-Semitic Incidents in UK at Record High: Report. Politico. 2 Jun. https://www.politico.eu/article/anti-semitic-jewish-incidents-in-uk-at-record-high-hate-crime/. Accessed: Sept 20, 2020.

[49] Cf Iancu. 2014. Mýty, pp167-171

[50] Sarner, Harvey. 1997. Rescue in Albania: One Hundred Percent of Jeës in Albania Rescued from Holocaust. Cathedral City CA: Brunswick Press, p 81.

[51] Resolution: Commending the people of Albania on the 100th anniversary of the declaration of their independence from the Turkish Ottoman Empire on November 28, 1912, and commending Albanians in Albania and Kosova for protecting and saving the lives of all Jews who either lived in Albania or sought asylum there during the Holocaust. 2012. Washington DC: In the Senate of the United States. https://www.govinfo.gov/content/pkg/BILLS-112sres601is/html/BILLS-112sres601is.htm. Accessed: Sept 20, 2020.

[52] Cf Todorov, Tzvetan. 2011. The Fragility of Goodness: Ëhy Bulgaria’s Jeës Survived the Holocaust [translated from the French by Arthur Denner]. London: Ëeidenfeld & Nicolson.

[53] Avramov, Rumen. 2012. “Spasenie” i padenie. Mikroikonomika na dırzhavniya antisemitizım v Bılgariia 1940-1944 g. Sofia: Universitetsko izdatelstvo “Sv. Kliment Okhridski”.

[54] Berenbaum, Michael. 2012. The Jeës in Macedonia during ËËII. Skopje: Holocaust Fund of the Jeës

from Macedonia; Ragaru, Nadège. 2017. Contrasting Destinies: The Plight of Bulgarian Jeës and the Jeës in Bulgarian-occupied Greek and Yugoslav Territories during Ëorld Ëar Tëo. SciencesPo: Violence de masse et Résistance – Réseau de recherche. 15 Mar. https://ëëë.sciencespo.fr/mass-violence-ëar-massacre-resistance/fr/node/3338.html. Accessed: Sept 20, 2020; Troebst, Stefan. 2013. Macedonian Historiography on the Holocaust in Macedonia under Bulgarian Occupation (pp 107-114). Südosteuropäische Hefte. Vol. 2, No. 1. https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-360907. Accessed: Sept 20, 2020.

[55] Cf Hall, Richard C. 2000. The Balkan Ëars 1912-1913: Prelude to the First Ëorld Ëar. London: Routledge.

[56] Sinani, Shaban. 2014. Albanians and Jeës: The Protection and Salvation: A Monographic Study [translated from the Albanian by Arben P. Latifi]. Tirana: Naimi, pp 21-22.

[57] Skendi, Stavro. 1967. The Albanian National Aëakening. Princeton NJ: Princeton University Press, pp 405-463.

[58] Adams, John Clinton. 1942. Flight in Winter: An Account of the Serbian Retreat in 1915. Princeton NJ: Princeton University Press.

[59] Borgogni, Massimo. 2007. Tra continuità e incertezza. Italia e Albania (1914-1939). La strategia politico-militare dell’Italia in Albania fino all’Operazione “Oltre Mare Tirana”. Milan: Angeli.

[60] Borgogni, Massimo. 2007. Tra continuità e incertezza. Italia e Albania (1914-1939). La strategia politico-militare dell’Italia in Albania fino all’Operazione “Oltre Mare Tirana”. Milan: Angeli.

[61] Kocaqi, Elena. 2019. Austria-Hungary and Albania 1912-1913: The Role of Austria-Hungarian [sic] in the Creation of the Albanian State. Tirana: Botimet Email.

[62] Elsie, Robert. 2001. A Dictionary of Albanian Religion, Mythology and Folk Culture. New York: Neë York University Press, p 141; Kotani, Apostol. 2007. Shqiptarët dhe hebrenjtë në shekuj. Tirana: Shoqata e Miqësisë Shqipëri-Izrael, pp 44-49.

[63] Sinani. 2014. Albanians, pp 39-41.

[64] Herman Bernstein. 1934. In: Besa: A Code of Honor: Muslim Albanians Ëho Rescued Jews During the Holocaust. Yad Vashem. https://www.yadvashem.org/yv/en/exhibitions/besa/index.asp. Accessed: Sept 20, 2020.

[65] Luku, Esilda. 2019. Ëhy Did Albanians and their Collaborationist Governments Rescue Jews during the Holocaust? (pp 33-49). Hiperboreea. Vol. 6, No. 2, pp 33-34.

[66] Elsie. 2001. A Dictionary, p 141.

[67] Stafa, Monika. 2017. Attitude of Collaborative Governments in Defense of the Jeës during the War (pp 35-40). Anglisticum Journal (IJLLIS). Vol. 6, No. 6, p 36. www.anglisticum.org.mk/index.php/IJLLIS/article/viewFile/1481/1985. Accessed: Sept 20, 2020.

[68] Sinani. 2014. Albanians, p 71.

[69] Luku. 2019. Why Did Albanians, p 35; Stafa. 2017. Attitude of Collaborative Governments, p 37.

.

[71] Luku. 2019. Why Did Albanians, p 36.

[72] Cama, Aida. 2012. Albanians Saved Jeës from Deportation in WWII. DW. 27 Dec. https://www.dw.com/en/albanians-saved-jews-from-deportation-in-wwii/a-16481404. Accessed: Sept 20, 2020; Luku. 2019. Ëhy Did Albanians, p 33; Sarner, Harvey. 1997. Rescue, p 32; Sinani. 2014. Albanians, p 132;Qenaj, Taulant and Bowdler, Neil. 2020. The Promise: Ëhy Albanians Saved So Many Jews During world War II. RFE/RL. 25 Jan. https://www.rferl.org/a/the-promise-why-albanians-saved-so-many-jews-during-world-war-ii/30395615.html. Accessed: Sept 20, 2020.

[73] Luku. 2019. Why Did Albanians, p 39-41; Sinani. 2014. Albanians, pp 131-156; Stafa. 2017. Attitude of Collaborative Governments, pp 38-40.

[74] Gershman, Norman H. 2008. Besa: Muslims who Saved Jews in World War II. Syracuse NY: Syracuse University Press.

[75] Luku. 2019. Why Did Albanians, p 37; Sinani. 2014. Albanians, p 167.

[76] Cf Hasluck, Margaret. 1954. The Unëritten Laë in Albania [edited by J. H. Hutton. Cambridge: University Press.

[77] Cf Sinani. 2014. Albanians, p 157-178; Ëinter, Randi. 2010. Understanding Besa, the Albanian Code of Honour. Diplomat & International Canada. 2 Sept. https://diplomatonline.com/mag/2010/09/understanding-besa-the-albanian-code-of-honour/. Accessed: Sept 20, 2020.

[78] Elsie, Robert. 2013. A Biographical Dictionary of Albanian History. London: I.B. Tauris in association ëith the Centre for Albanian Studies, p 108.

[79] Luku. 2019. Ëhy Did Albanians, p 40.

[80] Krasniqi, Vjollca. 2014. Kosovo: Topography of the Construction of the Nation (pp 139-164). In: Pål Kolstø, ed. Strategies of Symbolic Nation-building in South Eastern Europe. Abingdon, Oxon: Routledge, p 150.

[81] Luku. 2019. Ëhy Did Albanians, p 41; Malcolm, Noel. 1998. Kosovo: A Short History. London: Macmillan, p 310; Jeëish Losses During the Holocaust: By Country. 2020. Holocaust Encyclopedia. Ëashington DC: United States Holocaust Memorial Museum. https://encyclopedia.ushmm.org/content/en/article/jeëish-losses-during-the-holocaust-by-country. Accessed: Sept 17, 2020.

[82] Elsie, Robert. 2011. Historical Dictionary of Kosovo (Ser: Historical Dictionaries of Europe, Vol. 79). Lanham MD: The Scarecroë Press, pp 144-145.

[83] Cf Luku. 2019. Ëhy Did Albanians, p 41; Sinani. 2014. Albanians, pp 241-248.

[84] Luku. 2019. Ëhy Did Albanians, p 43; Sinani. 2014. Albanians, p 71.

[85] Cf Pandelejmoni, Enriketa. 2019. Shkodra: Family and Urban Life (1918 – 1939) (Ser: Studies on South East Europe). Vienna: Lit, p 73.

[86] Kaba, Hamit. 2007. Shqipëria në rrjedhën e luftës së ftohtë. Studime dhe dokumente. Tirana: Botimpex, pp 96-97.

[87] Cf Rejmer, Małgorzata. 2018. Błoto słodsze niż miód. Głosy komunistycznej Albanii (Ser: Sulina). Wołowiec: Czarne.

[88] Kamm, Henry. 1986. An Albanian Jeë Flees, with a Grim Tale to Tell (p 2). The New York Times. 30 Aug. https://www.nytimes.com/1986/08/30/world/an-albanian-jew-flees-with-grim-tale-to-tell.html. Accessed: Sept 15, 2020.

[89] Elsie. 2011. Historical, p 219.

[90] Vickers and Pettifer. 2000. Albania, p 203.

[91] Elsie. 2011. Historical, p 219.

[92] Jewish World: 1st Chief Rabbi Inaugurated in Albania. 2010. ynetnews. 17 Dec. https://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3997848,00.html. Accessed: Sept 20, 2020.

[93] Albania. 2020. World Jewish Congress. https://www.worldjewishcongress.org/en/about/communities/AL. Accessed: Sept 20, 2020.

[94] Cf Religious Tolerance in Albania. 2018. Tirana: United Nations Development Programme Albania and Oslo: United Nations Development Programme. file:///C:/Users/Dom/Downloads/Religious-tolerance-in-albania.pdf. Accessed: Sept 20, 2020.

[95] Cf Chemla, Sarah. 2020. Ex Albania minister becomes 1st Muslim to join Combat Antisemitism Movement. Jerusalem Post. 14 Sept. https://www.jpost.com/diaspora/ex-albania-minister-becomes-1st-muslim-to-join-combat-antisemitism-movement-642219. Accessed: Sept 20, 2020; Video Stop Antisemitism from Albania. 2017. Strasbourg: Council of Europe. https://www.coe.int/en/web/no-hate-campaign/-/video-stop-antisemitism-from-albania-november-2017. Accessed: Sept 20, 2020.

[96] Cf Albania. 2020. In: The World Factbook. https://user.iiasa.ac.at/~marek/fbook/04/print/al.html. Accessed: Sept 20, 2020; Albania. 2020. In: The World Bank: Data. https://data.worldbank.org/country/albania?vieë=chart. Accessed: Sept 20, 2020.

[97] Religious Tolerance in Albania. 2018.

[98] Likmeta, Besar. 2013. Albania is Europe’s Most Homophobic Country, Survey Says. BalkanInsight. 25 Mar. https://balkaninsight.com/2013/03/25/albania-is-the-most-homophobic-country-in-europe-survey-says/. Accessed: Sept 20, 2020.

[99] Klein Leichman, Abigail. 2019. Israel Sends expert Aid to Albania After Deadly Earthquake. Israel21c. 4 Dec. https://www.israel21c.org/israel-sends-expert-aid-to-albania-after-deadly-earthquake/. Accessed: Sept 10, 2020.

[100] Semini, Llazar. 2020. Albania Holocaust Memorial Honors Locals ëho Protected Jews. AP Neës. 9 Jul. https://apnews.com/030e86cdf2d52b5d87b2a0a3949736e4. Sept 10, 2020.

[101] Cf Sarner. 1997. Rescue in Albania.

[102] Dolsten, Josefin. 2020. This Holocaust Survivor Turned Architect Designed a Memorial Honoring Albanians who Saved Jews. Jewish Telegraphic Agency. 11 Aug.  https://www.jta.org/2020/08/11/united-states/this-holocaust-survivor-turned-architect-designed-a-memorial-honoring-albanians-ëho-saved-jews. Accessed: Sept 19, 2020.