Refleksiviteti metafizik në poezinë e Panajota Hristopulu – Zalloni.

( Shkëputur nga Libri Eseistik ” Ngjyrime Universale (Ese-1) me autor Agron Shele )

Poetja greke Panajota Hristopulu – Zalloni, vjen nga vendi i traditës së mitologjisë dhe zanafillës së Letërsisë botërore, sikurse është Greqia. E frymëzuar në një mjedis të tillë, ajo rrezaton vlera poetike sa estetike po kaq dhe filozofike, vlera të cilat janë të publikuara dhe të njohura në arenën letrare ndërkombëtare.

Personaliteti i saj krijues është i lidhur me figurshmërinë shumëplanëshe, si: poete, prozatore, ikonografe, publikuse revistash letrare, organizuese eventesh ndërkombëtare dhe tërë kjo përvojë ka ndikuar në konsolidimin dhe përsosmërinë e mëtejshme të artit të saj, art që përkon me universin e mendimit dhe ideve më përparimtare të letërsisë bashkëkohore.

Vlerësimet për poezinë e kësaj autoreje kapin referenca nga shumë pëersonalitete letrare, të cilët me të drejtë shikojnë tedencat e zhvillimit si art synimi (Odise Tiligadhis), poezi e tezave të dashurisë (Dragan Dragojloviç), art i rimës dhe profeksionit metrikë (Tulla Butu), art i kullimit përgjegjësi (Valavanis Apostolopulos), poete e këndvështrimit tridimesional (Antonis Simiotakis), art i ringjalljes së shpirtrave (R K. Singh), etj.

Panajota Hristopulu – Zalloni

Depërtimi në poetikën e Panajotës është njëlloj si të endesh në një det të pafund, ku tallazet e tij janë pasthirrmat poetike që herë valëzojnë shpërthimet e shpirtit, herë masin me kaltërisnë e dashurisë, herë priten shiritave të muzave, herë gulçojnë poshtë prushit të yjeve…, kështu i humbur dhe rilindur pas vargëzimeve pa fund, kupton mrekullinë që di të falë vetëm fjala artistike. Në poezinë e saj ndesh prekjen e disa tendencave letrare, me abstraksionin, me frymën impresioniste, hermetizmin, ekzistencializmin. Etj., forma të cilat herë të ndërthurura, herë të shkëputura shprehin ngjyrimet e përmasës së veprës letrare, përmasë e cila nuk vjen e fokusuar dhe ngurtësuar pas fanatizmit të një rryme, por e unjësuar me universin e mendimit koherent dhe egzigjent të së nesërmes së artit. Duhet theksuar se, te kjo autore, është shumë e zhvilluar intuiata e ndërthurjes së antikës me modernen, mitologjisë me bashkëkohoren dhe si në mistizëm të fut në një botë sugjestionuse, botë përafruese me imazhe që ngelin gjatë në kujtesë, duke kumbuar përherë e më kuptimshëm.

“O ti, Promethe,

ja drita!

Pishtari i shenjtë ndriçon dhe rrezaton.

Ne me Apollonin, me lirën

Këndojmë ardhjen e formës së re”.

Këto vargje janë sigmatizues, simbolizojnë me gjuhën e dritës që Prometeu ua fali njerëzve, simbolizojnë me tingujt e hyut Apollon, lira e tij i këndon edhe sot, dhe ashtu të endur në shekuj, njeriu arriti të projektojë dhe ngrejë formën e re.

“Kufijtë botërorë të shuhen,

të gjithë në një të njehësohen,

një festë ndërnjerëzore! …“

Referimi i vargjeve përmbyllëse është edhe më domethënës dhe e bën idenë e autores më sinjikative, për vetë mesazhin poetik të sjellë, i cili nuk dallon ngjyra dhe kufij, por njehson diversitetet dhe kulturat. Koceptualitete të tilla zotërohen vetëm nga mendësi progresive dhe tejet civilizuese, të cilat në sinkron të plotë me vullnetin e zotërave i bëjnë thirrje njeriut që të kapet dhe të rend pas përsosjes dhe harmonisë kaq të munguar.

“Ushtroj shpirtin tim

në sportin e vjershërimit

duke u përpjekur të ndriçoj

dhe të lëkundem në hapësirë“.

Poezia, për autoren, është fryma, është pasioni i jetës dhe rrugëtimi rreth dritës së pashtershme të shpirtit, i cili ndriçon dhe i jep kuptim gjithë dimesionit të qënies, i fal emocion dhe e bën që të ndjejë lëkundjet drithmuese të hapësirës, të prekë horizontet dhe të shkrihet një me shiritat më të ndritshëm të perëndimit plakur mbi Egje, të përhumbur dallgëzimeve – jetë dhe të mundet të lërë mbi yllin më të shndritshëm, shenjën e rrezatimit të vet.

“Rreth e qark gjëmojnë

copëza të Diellit coptuar

Ulërima… Zëra…

Ndiqem e frikësuar nga Parajsa

Gjykohem

Nuk më lejohet të përgjigjem

Burgosem

Ekzekutohem …, por nuk vdes… “

Poezia “Duhet të jetoj“, është një poezi me mesazh të thellë filozofik, e cila perifrazon gjithë jetën njerëzore, ashtu sikurse vjen, plot zhurmë, klithma, endur përpara rregullash të një modeli të cunguar, ku gjykimi bëhet nga ata që janë për t’u gjykuar dhe ekzekutimi (mohim kategorik i asaj ç’farë përfaqëson) bëhet nga vetë të akuzuarit. Shoqëria është zhytur në kaosin e lakmisë dhe veseve më të këqija, aq sa simbolika e jetës krahasohet me copëzimin e diellit dhe në mënyrë ironike përndiqet e frikësuar simbolikisht nga Parajsa (pafajësi njerëzore që nuk mund të përndiqet nga ferri). Në planin metafizik, mendimi shkon deri në apoliptikën e ndërgjegjies (Ekzekutohem…, por nuk vdes…), e cila si në një përmbysje të madhe gjendjesh dhe transformimesh, të një ringritjeje mbi ekuilibrat e deformuar, parashtron paratezat e të kundërtave, gati paradoksale, për të sjellë tablonë e gjallë të kohezionit të krijuar dhe për të profetizuar misionin drejt vlerës dhe qëllimin e lartë të mendësisë dhe gjurmimeve të mbetura si refleksion i së nesërmes. Duhet theksuar se, fryma e thellë artistike përshkohet nga elementet figurative dhe ideimi universal, si paraprirje mesazhi dhe botëkuptimi, si nocion filozofik dhe fuqi shprehëse, si shtjellim poetik dhe ngjyrim dhe në themel të gjithë kësaj strukture është elokuenca e vargut dhe stilistika që e veçon, por dhe indetifikon.

“Në mes të thelbit të Globit,

përmbytem dhe flas…

Flas, flas,

Mundohem edhe të prek.

Pastaj, hidhem…

dhe yll i ri bëhem…

Dhe vrapoj, vrapoj

vrapoj.

Lart mbi rrethet e mendimit,

në mes të ëngjëjve dhe Ideve”.

Poezi me mesazh të qartë filozofik vjen si prelud i procesit të thellë meditues, si dimension dhe përmasë e koncepteve të mëdha ideore, qendërson intuitën krijuese (përmbytet, flet, prek, hidhet, rend) dhe përjetësohet tek vizualiteti kozmik i rrathëve të memories. Metafizika e këtyre vargjeve, në referim të rrethit si hapësirë dhe gamë universale (jo viciozitet), të ngre në poltronet më të larta të vetëdijes (ndërgjegje dhe produktivitet idesh) dhe e imazhizuar me botën engjëllore, shpreh por dhe profetizon idilën që e karakterizon ç’do poet.

Panajota Hristopulu – Zalloni ka shkëlqimin e saj në poezinë e sotme bashkëkohore greke, vjen natyrshëm dhe rishfaqet në universin poetik, herë si deshifrim i dhimbjes njerëzore, herë si Safo, por ajo që përbën bazën dhe gjithë substraktin e veprës së saj, është mendimi si mesazh filozofik, ndjesia e thellë si përjetim, si dhe idetë për një botë sa më të ndritshme. Endur nëpër këto kufij dhe kulme estetike, ajo përvijon artin e saj, si art kontemporan dhe postmodern.

Aspektet e motiveve persiane në poezinë e Ardi Omerit.

( Shkëputur nga Libri Eseistik ” Ngjyrime Universale (Ese-1) me autor Agron Shele )

Duke lexuar një artikull letrar në lidhje me publikimet më të suksesshme në Amerikë, më tërhoqi vëmendjen se lexuesi amerikan i është rikthyer sërish letërsisë së orientit (motiveve persiane). Sigurisht që kjo lloj letërsie ka shërbyer si inspirim për shumë poetë të mëdhenj globalë, dhe për më tëpër si art lirik i shkruar me ndjenjat më të thella estetike, me elokuencë dhe përndritje vargjesh është shndërruar, jo vetëm në burim frymëzimi, por dhe model udhëheqës për poezinë e sotme bashkëkohore.

Në këtë prizëm dhe si pjesë e pandarë e zhvillimeve më të reja të kësaj tradite letrare do e shikoja dhe poezinë e Ardi Omerit, poezi që duket sikur del nga llavat më të nxehta të shpirtit, poezi që prek me frymë dhe hyjnizon, që vjen si muzë e përtej kostelaioneve sentimentale edhe të drithëron. Në paralelizëm të plotë me simbolizuesit e kësaj fryme: Sadiu, Omar Khajam dhe përvijuesit e kësaj shkolle Sergei Esenini, Adolf Shvjedchikov, etj., vë re një pezm fluid tejet ikadeshent, që si tis i hollë shpërndahet dhe dallgëzon valët e jetës, rizgjon ujëvarat e fjetura. Madje, përthyen kolorite, kapërcen pragun e përflakjes dhe zhytet në botën magjike të ëndërrimeve, ngjitet në kulmet e yjeve galaktikë dhe shkrumbohet territ natë-përvëlim, duke kumbuar në përhapje tingujsh nga partiturat e shpirtit.

Kaq mistike dhe harbuse, kaq e çmendur dhe e pafajshme, kaq tronditëse dhe rrëzëlluse është ndjenja e verbër e dashurisë sa penelatat më të ndritshme përhumbin dhe mbeten, ringrihen dhe treten, shkrihen dhe rikthehen me të njëjtën përmasë, në të njëjtën formë, me të njëjtën farfurimë, si lulja e parë që çel petalet e saj në më të egrin thëllim.

       Ardi  Omeri

Lirizmi i A. Omerit nuk është vetëm nocion dhe kuptim poetik, por vjen si detratim i një shpirti të trazuar, ku filozofia e gjithë mendimit përafron metabolikat spirituale me ato kohore, të ndjenjës me vlerat jetësore dhe i gjithë ky koncept, kjo grafikë e përshkallëzuar në këtë tematikë zbardh konfiguracione shprehëse, nga ornamente të botës përjetuese dhe prelud të fjalës artistike.

“Unë poet mjeran,

rrija me Elitën e Qiellit!

Unë një i thjeshtë njeri,

por putha dritën e Diellit!“.

Tek poezia “Dialog me Omar Khajam“ ka një paralelizëm figurativ dhe parantezë referuse (e njëjtë me referimin e Esenint ndaj Sadiut), konvonuese dhe konvergjuese në të njëjtën pikë, e cila nëpërmjet stilistikës ruan të njëjtën frymë dhe tempo, si dhe për më e tepër e lançon edhe më shumë puthjen si shije dhe ndjenjë dashurie (puth çupa – puth dritën e diellit). Lirika shqiptare ka korifenj si Lasgush Poradeci, Skënder Rusi, etj., të cilët sigurisht kanë patur ndikimet e veta ndaj orientit dhe kanë zhvilluar artin e tyre poetik, por tek poezia e këtij autori ka një pikëpamje më të drejtpërdrejtë, gati të shkrirë në të njëjtin union, po kaq të brishtë dhe po kaq shpërthyes si vetë tradita e motiveve perse.

“Po mua përse sytë më mbetën aty,

Përse në qenie të denja për një Perëndi!?

Ç’të bëj, jam një i mjerë poet i marrë,

që edhe hyjnoreve u këndoj poezi…“.

“Kur putha jetën!“ është një tjetër gjetje, është po kaq grishëse, po kaq impresionuese, e cila me të njëjtin ritëm strofik ndjek kurbaturë edhe më të lartë, gati proverbial, duke shprehur çmendurinë e dashurisë si poet dhe duke e ngritur fuqinë e saj, gati në sublimitetin më të lartë, në mitikën e hyjnizuar, si zjarr dhe profeci perëndie.

Duhet theksuar se, mesazhi lirik i poetit nuk aborgon ose trajton sentimentin dhe thelbin e ndjenjës si orgji, kënaqësi njerëzore, por si ovacion estetik dhe frymë sensuale që kuptimëson, por dhe dritëson shpirtin etik njerëzor. Sensi dhe nuancat janë kaq të holla sa ndodh shpesh që vështrimet përgjithësuese i tejkalojnë këto elemente sinjikative dhe paralelizojnë midis këtyre të kundërtave, por tedencat përshkuse, fjalët e përzgjedhura dhe mesazhi i përcjellur bëjnë kategorizimet dhe indeksojnë formatin lirik, si frymë dhe ndjesi dhe jo si aktraktivitet ndryshimesh në gjini.

“Frymë më dha, dhe e ndjeva në shpirt…

Shpirt i fala dhe aty, peng mbeta…

Hirushja veshur pluhur zanash tërë dritë,

më tha dhe emrin por unë i thirra Jeta! “

Barasvlerësimi i dashurisë me jetën është tipizuese për elemntet lirike të këtij autori dhe kjo jo pa qëllim, por si simetri e plotë që impulson dhe harmonizon frymën me shpirtin, shpirtin me fjalën, fjalën me përjetimin (peng mbeta), përjetimi me aparencën fanitëse (hirushe), e cila e zbritur si zanë nga ëndrrat më të bardha magjeps, trondit dhe inspiron me zjarre pasionante. Poezia lirike ose motivet e zhanrit që përfaqëson poeti kanë për stilistikë alternimin muzë (frymëzim) dhe ndjenjën si referim (përtejndjenjësi) dhe në gjithë këtë prognozë rrjedhshmëria dhe përzgjedhja e fjalëve, muzikaliteti i vargjeve dhe forma strukturale, ndërthurja e elementëve shpirtërore me apologjinë dhe postulimin e sezonës së vetë filtrit jetë, definon në këto kristale për të risjellë apo për të rindezur më shumë flakadanin e perlave rubaire.

“Ti, nën streha të përkohëshme ndaluar,

Ndërsa unë shpirt lagur nën shi!

Që kur u ndamë, qielli së qari s’ka pushuar,

Njëlloj si paqetësia jonë në shpirt!“.

Poezia “Pa lamtumirë“ sjell nota të trishta, të humbjes së beftë të dashurisë, largimit pa kthim dhe e natyralizuar me elementet shi (lot qiellor), i bën vargëzimet poetike më prekëse, më figurative dhe më dramatike, duke percepetuar gjendjet e dyanshme, si gjendje që përjetojnë dhimbshëm dhe në pakuptimësinë e asaj çfarë kanë humbur. Edhe në këtë poezi, motivet ndjekin të njëjtin bosht, e cila pavarësisht notave dhe akuartitetit përcjellës, paraqitet si vlerë, e cila bart gjurmë të forta dhe pështjellon gjithë qënien kur mungon.

Risia krijuese e Ardi Omerit përbën një botë të thellë impresionuese dhe kreativitet që zbret nga subkoshienca dhe muzgjet e shpirtit, vjen për të shtuar dhe një ngjyrim më tepër në telajon e madhe të poetikës së sotme bashkëkohore, bart shenjat autentike dhe përthyen prizmat shumëdimesionale të hapësirave që afron muza e pafundme dhe kështu i ngritur mbi motivet më të bukura të perlave botërore, sikurse janë motivet persiane, mrekullon dhe deshifron me mprehtësinë e gjuhës letrare.