POEZIA BASHKËKOHORE

Nga Dr Nehas Sopaj

1. Definicioni i poezisë

Që nga lashtësia, poezia është emëruar një pro­dhim i shpirtit, një nga vibrimet e paqarta që njeriut i vjen nga brenda si zë i brendshëm i tij, prandaj ajo është një nga pro­dhimet shpirtërore polivalente që objektivisht në fizikusin e saj nuk është lëndë që ia kënaq barkun, por shpirtin e njeriut pa të cilin nuk mund të paramendohet ekzis­timi. Ndër qindra mijëra definicionet ç’është poezia, një formulim që më ka rënë ta lexoj: poezia është një fllad që vjen dhe shkon, për shumë arsye fascinon për fluitetin dhe ezoterizmin që përmban fara e saj. Në rrafshin e mendi­mit diskuziv, poezia është një art kohor (G. Hegel), prodhim i men­djes, i arsyes dhe i shqisës së ndie­sive, të cilat e nënkup­tojnë konceptin realist si pro­dhim i shpirtit, ndjenjës subjektive si dhe të shqisës ireale që do ta nënkuptonte konceptin idealist të saj. Duke qenë pra një prodhim shpirtëror, poezia ballafaqohet me koncepte të tjera që në substan­cën e vet atakon çësht­je terminologjike, kurse nëpër periudha të caktua­ra ko­ho­re, dominon si nomenklaturë me idio­ma të një terminologjie të posaçme. Dhe, thuhet shpesh, po­e­zia është një krijim mendor dhe shpirtëror që për substancë të vet të materializimit e ka fjalën, fjalën e zgjedhur, fjalën me peshë artistike dhe kur thuhet kë­shtu, diver­gjen­cat konceptuale zënë fill që në start, në konceptin realist ose në konceptin idealist dhe që këtu, ekzis­tojnë mendime të ndry­shme rreth të njëjtit problem. Është i njohur idealizmi i Platonit, i kun­dërt me konceptin real – materialist të Aristotelit, nxënësit të tij. Që këtu, diver­gjencat koncep­tuale rreth poezisë, në subs­tancën e saj shkencore, të shpeshtën në mënyrë të për­kryer nxje­rrin në shesh fakte relevante mate­matikisht të ekza­minuara si argumente të qëndrueshme për të dy anët, edhe pse ato mund të qëndrojnë ballë njëra-tjetrës. Fjala e zgje­dhur artistike që përbën shtyllën e artit letrar, bën gara me shpirtin e njeriut, me vlerën e poezisë, me kualitetin dhe fuqinë e saj që disponon dhe ajo u reziston trys­nive të kohërave duke hyrë në gara me artet e tjera. Duke qenë e këtillë, prej shtysave eksklu­zivisht real-materia­liste deri te ato ideal-imagjinare, poezia har­mo­ninë e vet e gjen në konceptet siç janë zgjedhja e gjuhës, zgjedhja e fjalës dhe zgjedhja e ngjyrës së zërit poe­tik. Leximi është shkak-pasoja e ekzistimit të poezisë. Sa më tepër lexon dhe përso­set gjatë leximit, lexuesi ngritet në nivel të recepientit aktiv, të denjë për t’i dalluar shtresimet dhe nën­shtre­simet e tekstit poetik dhe ai do të dijë ta dallojë, njohë dhe iden­tifikojë një sferë të veçantë të tekstit artistik nga një sferë tjetër joar­tistike, dy sfera të ndryshme, të cilat mund të koek­zis­tojnë në tekstin letrar. Meqë karakteri i artit është evo­luitiv dhe si edhe çdo gjë tjetër gjatë evoluimit edhe konver­gohet, për lëndë të pastër artistike mund të merret edhe shtre­sa artistike gjuhë­sore që sjell risi të vërtetë dhe ajo epoka­lisht është veri­fikuar nga koha (p. sh. lirika antike), kurse e gjithë ajo që si vlerë është tejkaluar, në të vërtetë nuk merret si e tillë. 

 Kjo shtresë joartistike i rri dhunshëm si “mish i egër” materies artistike dhe roli i fuqisë së mjeshtrit poetik (subjektit krijues), poetit, është që për­mes talentit të tij, ta purifikojë gjuhën poetike nga elementet joartistike, të jetë filtrues i mirë i elementeve të këtilla joar­tistike, dhe si i tillë, me një fuqi të brendshme artistike (me mjeshtri dhe talent) ai ta bëjë lexuesin të shar­mohet me të vërtetën artis­tike (reale dhe imagjinare) me të vërtetën reale jetësore. Në “grackën” e lëndës joartistike mund të sharmo­hen, zakonisht lexuesit e rinj për nga mosha, të cilët akoma nuk janë ngritur në nivel të lexuesit me shije dhe me dije të mjaftueshme letrare dhe sidomos lexuesit (të rinj e të vjetër) që letërsinë e lexojnë me tezë ose lexuesit dogmatik, që në mënyrë para­prake në horizontin e vet të pritjes, e kanë ngri­tur kallupin teorik në të cilin ad hoc presin katarsën para­prake të leximit. Leximi, sikundër di­het, përjeto­het si akt i një “solem­niteti” të rrallë, një diçka si shkallë e veçantë e krea­tivitetit, një si lexim maksimalisht spirituoz dhe inti­mist, në të cilin ai, leximi, është më i fryt­shmi, më pro­duktivi dhe në të, jo rastësisht, ne mund të flasim për një “katarsë“ të veçantë të leximit. E mira dhe e keqja, dy kategori absolute të gjera estetike njerëzore, të zbritu­ra në rrafsh të lirikës, në poezinë shqipe përgjithësisht komunikojnë me gjuhë konkrete dhe ab­st­rakte, me nëntekst dhe me heterogje­nitet të for­mave dhe të traj­tave të ndryshme lirike. Ndry­she nga fusha tematike e preo­kupimeve të kri­ju­e­sëve të lirikës së pastër botërore, te të cilët prijnë dhe dominoj­në fusha te­matike dhe preokupime thjesht intimiste, në poezinë shqipe pothuaj përherë temat dhe pre­okupimet e brendshme reflek­tojnë botën e jashtme, gjegjë­sisht botën e madhe të totali­tetit që në veprën letrare reflek­tojnë eksterierin. Në lirikën e pastër shqipe, edhe në rastet e eksk­lu­zivitetit ekstrem, që­llim­shmëria nuk humbet, por ajo identi­fikohet edhe nga nuk­­leusi i stilemës më të imët, mikrosti­lemës së ngjyrosur, e deri te hartimet më formaliste të mu­nd­shme. Në këtë as­pekt, lirika shqipe ësh­të shumë më pak formaliste (në qoftë se fjala forma­liste këtu shpreh qëllim­shmërinë) se sa ajo botërorja. Qëllim­sh­mëria e lirikës së pastër shqipe kuptohet në raportet e njo­hura autor, vepër dhe lexues, dhe ajo shpre­het si vijon:

1. Diskrepanca e qëllimit të autorit dhe horizontit të pri­tjes së lexuesit,

2. Diskrepanca e qëllimit të autorit dhe shkallës së re­cep­­tivitetit të veprës, dhe

3. Diskrepanca e qëllimit të autorit dhe normës estetike sho­qërore të epokës së caktuar.

Pasi krijohet lexuesi i kultivuar, pasi lexuesi i kultivuar vihet në korrent me atmosferën kriju­ese kur krijuesit lirisht mund t’i shqiptojnë mendimet e tyre dhe pasi është vënë interferenca, “në trekëndëshin autor – vepër – opinion, ky i fundit, nuk është faktor indiferent  në varganin e reagimeve të rastit, por paraqet energjinë që krijon his­torinë“ (H. R. Jaus). Lexuesi ose recepienti, në kohën tonë të shpe­shtën është faktor i rëndësishëm dhe vlera e tij nga­njëherë bëhet e njëjtë me vlerën e autorit dhe me veprën letrare, sepse në rrethana të sotme, duke qenë qenie me inte­lekt, ai bash­këpunon me autorin dhe veprën letrare, kurse vepra një produkt intelektualizmi, me botimin e saj, fillon jetën e vet nga faktorët prodhues të saj. Pra me krijimin e lexuesit që kooperon me krijuesin, vepra letrare i nënsh­trohet kie­rar­kisë së vlerësimit, kurse roli i lexuesit bëhet pothuaj i barabartë me autorin. Duke u inkuadruar në këtë trekëndësh, lexuesi prandaj në njëfarë mënyre është shumë i rëndësishëm, kurse në ndonjë rast, ai mund të jetë edhe koautor i veprës, që këtu ai mund të jetë vlerë­suesi më i mirë që në mënyrë të tërthortë ndikon në botën e bren­dshme të autorit të veprës letrare, e ndo­njëherë madje edhe në vetëdijen e tij në vetë veprën letrare. Duke e koncipuar si një ndër tre faktorët krye­sorë të veprës letrare, lexuesi e ka peshën e faktorit historik të veprës letrare dhe ai mund ta vërë vulën e epokës së vet në të. Në jetën e një vepre të mirë letrare, ekzistojnë një mori argumentesh të zëshme dhe të pazëshme që rrezatojnë zërin e fshehtë të lexuesit në të duke filluar prej anagrameve, analeve dhe shkrimeve kritike rreth saj. Në epokën tonë, lexuesi ynë për herë të parë e merr rolin selektiv rreth artit të vërtetë poetik dhe nga “stolia” e keqe, ai në këtë trekëndësh autor – vepër – opinion, turrshëm mund të marrë epitetin e koautorit; nga një “stoli” e keqe, nga një subjekt i anshëm arrivist, mund të bëhet edhe koautor i mirfilltë, më autor se artefakti i quajtur autor. Duke qenë i shtresuar, lexuesi prandaj është i lloj­llojshëm: prej atij të pamësuarit me artefakte e deri te ai i cili mirëfilli mund të jetë larg autorit dhe te ai i cili i ndihmon autorit në procesin krijues. Lexuesi i mirë në rolin e re­ceptuesit selektiv ose lexuesi i shijes së mirë, është kri­tiku më i mirë i veprës letrare; ai, duke i njohur katego­ritë e vër­teta të artit poetik, në vetëdijen e formuar estetike lëre që s’lodhet me shtypin e verdhë, shun­din bulevardesk dhe vle­rat e dyshimta të trivi­alitetit tonë të përditshëm, por ai di t’i identifikojë saktë veprat e mirëfillta artistike dhe autorët e mirfilltë letrarë.

2. Ç’e bën poezinë bashkëkohore

 Poezia, mbretëresha e të gjitha arteve, siç e kanë pagëzuar, në kohë të sotme shkruhet me të madhe. Hipoteza se do të vijë një kohë kur poezinë do ta shkruajnë të gjithë, në ditët tona sikur po bëhet realitet. Shpirti i pangopshëm për liri te krijuesi, lëndimi i dinjitetit të tij, shpirtërat e helmuar nga shtrëngesat dhe ndrydhjet e kohës që u bëhen, e lindin poetin, subjektin që programon një botë tjetër, më të lumtur që e lind atë, mbretëreshën e të gjitha arteve – poezinë. Poezinë e mirëfilltë, e krijojnë krijues të rrallë që madhështinë e tyre nuk është e thënë që patjetër ta arrijnë në kohë të bashkëkohësisë (në kohën kur jeton krijuesi dhe lexuesi). Kështu, hipoteza se një ditë të gjithë do ta “pushtojnë“ atë, mbretëreshën e arteve, është e pavërtetë. Koha jonë ngërthen një kapërcyell botëkuptimesh të trashëguara me dogma, ligje, sanksione e pranga për njerëzit. Ky është në kapërcyell i çlirimit të shpirtit nga robëria e madhe të trashëguar nga të jetuarit nën shtrëngesa që nga Mesjeta e këtej. Koha jonë prandaj është në kapërcyell drejt ardhmërisë më të lumtur duke ndryshuar botëkuptimet që t’i thyejë konvencat e trashëguara shoqërore – politike dhe ideologjike dhe është në hop të këtyre ndryshimeve. Prandaj, shpirtërat e mëdhenj e të shqetësuar poetikë, siç janë S. Esenini, F. G. Lorka, R. Alberti, L. Poradeci, P. Neruda e shumë e shumë krijues të tjerë, me veprat e tyre mëtojnë ta përshndërrojnë zërin e tyre poetik në një zë paralajmërues të këtyre thyerjeve të konvencave. Në çdo kohë, poezia është ajo që më e para i then konvencat e kohës duke u bërë zëdhënëse e epokës, një zë që bën kushtrimin e kohës duke u shndërruar në një mishërim estetik të të jetuarit më civilizues të kohës. Në letërsinë bashkëkohore shqipe poezia zhvillohet, moderohet dhe përkryhet përafërsisht një rruge të njëjtë si edhe në të gjitha letërsitë e kombeve të ndryshme të botës. Me termin poezi nënkuptojmë produksion poetik që krijohet në trajtë lirike; kjo është poezia lirike, poezi liriko – epike dhe përgjithësisht poezia e quajtur vjershë me kuptimin tradicional të fjalës. Nocionet vjershë, poemë ose vargje të lira, në terminologjinë e kritikës së sotme i gjejmë të përdorura me nocionet poezi lirike, poemë lirike ose cikël poetik, që më vete ngërthejnë edhe dallimet e strukturimit të brendshëm artistik të poezisë. Sot në epokën tonë, brenda një krijimi artistik poetik nuk diskutohet më për vargun e lirë dhe vargun e lidhur, sepse në lirikën e sotme as që ekziston më vargu i lidhur me rimë e me ritëm të caktuar, hiq rastet e rralla kur krijues të caktuar vazhdojnë ta krijojnë poezinë klasike, sepse e tërë poezia shkruhet në varg të lirë. Brenda poezisë së sotme pastaj hiqen shenjat e interpikcionit si element i dallimit nga poezia tradicionale, kurse i tërë teksti poetik (një poezi, një cikël poetik apo i tërë libri poetik), është pa shenja të pikësimit, duke u çmuar si formë tradicionale të shprehjes poetike. Në aspektin tematik e motivor, pothuaj deri në minimum eliminohet elementi i rrëfimit përballë ndjenjave të cilat shqiptohen pa kurrfarë ngarkese normative. Poezia bashkëkohore shqipe për nga ndërtimi variron dukshëm nga krijuesi në krijues, varësisht nga prirja individuale. Në poezinë e F. Arapit, D. Agollit, I. Kadaresë etj. për shembull, vargu dhe ideja e shkrimtarit janë të kuptueshme dhe të qarta, prandaj ne sot për poezinë e tillë themi se ajo i takon poezisë së modernizmit ekstrovert sepse komunikimi i poetit me lexuesin është i hapur dhe pa pengesa; në poezinë e K. Trebeshinës, A. Podrimes, F. Reshpjes etj., ligjërimi poetik është më i vështirësuar, i rëndë dhe me pengesa, prandaj themi se poezia e tillë është poezi moderne introverte; ndërkaq në poezitë e M. Camajt, sidomos ato të pjekurisë së tij etj., vargu është i mbyllur dhe komunikimi i poetit me lexuesin është pothuaj i pamundshëm dhe i pakapshëm, prandaj themi se kjo poezi është poezi e një modernizmi të abstraguar. Nga vjershat lirike, poemat dhe poemat epike, diksioni ligjëri­mor i poezisë kërcen për një shkallë më të lartë dhe lexuesi mezi i heton hallkat tematike të “rrëfimit” të subjektit lirik. 

 Është fare e natyrshme që ky “kërcim” të mos bëhet aty për aty: poezisë lirike i paraprijnë librat e shenjtë, më saktë, në Psalmat e Davidit ku ekzis­ton një abstraksion i lartë dhe një estetizim lirik dhe poetët me kënaqësi mësojnë prej tyre. Në lirikën shqipe përshndërrohet vokabulari ligjërimor, radhiten figu­rat gju­hë­­­sore prej krahasimeve, simboleve, alegorive dhe me­ta­forave të lehta dhe të kapshme për çdo lexues në figura më të arrira, estetikisht dhe mjeshtërisht të përpu­nuara më bu­k­ur, duke u përpunuar me një shije më të hollë, që tin­gëllojnë si zëra të ndryshëm, të brendshëm e që dalin the­llë nga brendia e gjeniut krijues të akëcilit autor ndryshe – ndryshe. Paraqitja e Mi­gjenit në fushë të letërsisë shqipe me vargun e lirë dhe me revoltën sociale, që sillte risi në planin artistik në letërsinë shqipe, vargu i tij i lirë në fakt do të jetë një ako­modim i ri i strukturës së re të lirikës shqipe në krijimin e vetëdijes estetike të lexuesit shqiptar. Poezia e M. Camajt e kuptueshme në dy vëllimet e tij të para poetike, më vonë do të përjetojë një ristruktuim gju­hësor të metamor­fozuar në nivel të një abstraksioni të lartë. Në vitet `60 në letërsinë shqipe, krahas I. Kadaresë, do të radhitet një brez i tërë poetësh, si B. Xhaferi, Z. Zorba, F. Reshpja, A. Shkreli, M. Hanxhari, A. Podrimja, Rr. Dedaj etj., të cilët kush më pak e kush më shumë, në vokacionin e tyre lirik do të jenë hermetikë. Mirëpo, vetëm në vitet `70, atje ku gjendet djepi i letërsisë së mirëfilltë, pothuaj të gjithë krijuesit shqiptarë në Kosovë dhe Maqedoni e krijo­nin këtë lirikë: kush me më shumë e kush me më pak sukses, sipas një rregulli të pashkruar, dëshmoheshin si individualite të krijuesëve shembullorë. Lirika shqi­pe, kështu duke e modernizuar nive­lin e një abstrak­sioni gjuhësor, pothuaj tërësisht kishte kër­cyer nga shtrati i shprehjes së thjeshtë në nivel të një shprehjeje që po e thyente me të madhe traditën e shkrimit shqip.

3. Poezia + lexuesi – koekzistenca

Nga vjershat lirike, poemat dhe poemat epike, diksioni ligjëri­mor i poezisë kërcen për një shkallë më të lartë dhe lexuesi mezi i heton hallkat tematike të “rrëfimit” të subjektit lirik. Është fare e natyrshme që ky “kërcim” të mos bëhet aty për aty: herme­tizmit lirik i paraprijnë librat e shenjtë, më saktë, në psalmat e Davidit ku ekzis­ton një abstraksion i lartë dhe një estetizim i subjektit lirik. E kësaj natyre është edhe poezia e P. Budit e cila është një shembull tipik i një abstra­ksioni hermetik, kështu që bazat e hermetizmit lirik në letërsinë shqi­pe gjenden në traditën e saj të hershme. Në poemat e J. De Radës ekziston një sistem ligjërimor sub­jektiv-objektiv, që më vete ngërthen një shkallë të lartë estetik, e cila s’mund të shpjegohet ndryshe veëse si një her­metizëm semantik, gjithashtu. Në poezitë e dy vëllimeve të fundit të Asdrenit “Psa­l­me murgu” dhe “Krutan i mërgu­ar” dhe në përmb­ledhjet me poezi të L. Poradecit “Vallja e yje­ve” dhe “Ylli në zemër” gjuha e përkryer sim­bolike kër­cen nga poezia tradi­cionale deskriptive. Në lirikën shqipe për­shndërrohet vokabulari ligjërimor, radhiten figu­rat gju­hë­­­sore prej atyre kraha­simeve, simboleve, alegorive dhe me­ta­forave të lehta dhe të kapshme për çdo lexues në figura më të arrira, estetikisht dhe mjeshtërisht të përpu­nuara më bu­k­ur, duke u përpunuar me një shije më të hollë, që tin­gëllojnë si zëra të ndry­shëm, të brendshëm, që dalin the­llë nga brendia e gjeniut krijues të akëcilit autor ndryshe – ndryshe. Paraqitja e Mi­gjenit në fushë të letërsisë shqipe me vargun e lirë dhe me revoltën sociale, që sillte risi në planin artistik të letërsisë shqipe, vetëm e shtonte “arse­na­lin” e vetëdijes estetike të letërsisë shqipe; vargu i tij i lirë në fakt do të jetë një ako­modim i ri i strukturës së re gjuhësore të lirikës shqipe në krijimin e vetëdijes estetike të lexuesit shqiptar. Poezia e M. Camajt e kuptueshme në dy vëllimet e tij të para poetike, më vonë do të përjetojë një ristruktuim gju­hësor të metamor­fozuar në nivel të një abstraksioni të lartë. Le ta marrim për shembull figurën e buellit, një figurë e lashtë mitike shqip­tare, të për­punuar artistikisht në nivel të një lirike të një her­metizmi të lartë. Në vitet `60 në letërsinë shqipe, krahas I. Kadaresë do të radhitet një brez i tërë poetësh si B. Xhaferri, Zef Zorba, F. Reshpja, A. Shkreli, A. Pod­rimja, Rr. Dedaj e tj, të cilët kush më pak e kush më shumë, në vokacionin e tyre lirik do të jenë hermetikë. Mirëpo, vetëm në vitet `70, atje ku gjendet djepi i letër­sisë së mirëfilltë hermetike, pothuaj të gjithë krijuesit shqiptarë në Kosovë dhe Maqedoni e krijo­nin lirikën hermetike, kush me më shumë e kush me më pak sukses dhe sipas një rregulli të pashkruar, disa prej tyre she­mbëllenin me individualitete të dëshmuara. Lirika shqi­pe, kështu duke e modernizuar nive­lin e një abstrak­sioni gju­hësor, pothuaj tërësisht kishte kër­cyer nga shtrati i shprehjes së thjeshtë në nivel të një shprehjeje që po e thyente me të madhe traditën e shkrimit shqip.

            4. Poezia dhe interpretimi i saj

Çështja e inter­pre­timit të lirikës, është një ndër çështjet “e gjalla” që e ka shqetësuar dhe e shqetëson përherë lexuesin dhe opinionin tonë, dhe si e tillë, kjo çështje lëviz prej për­qafimit me da­shuri deri te refuzimi i saj më i skajshëm i mundshëm. Në rrafshin e shkrimeve diskurzive rreth in­terpre­ti­mit, është ngri­­­tur një mur bindjesh e mosbindjesh gjer në spekulime, dhe si edhe shumë çështje teorike letrare rrëshqitëse, ai që do të ngelë i polarizuar përherë, do të jenë animet pro ose kundër interpretimit. Po të vësh­trohet nga rrafshi empirik, çështja e interpre­timit të lirikës shqip­tare mund të shihet nga disa kënde: në kritikën e sotme shqiptare problemi pro ose kun­dër in­terpretimit, mund të presupozojë bindje të ndry­sh­me të shkollave letrare, prirje indivi­du­ale të krijuesë­ve të ndry­shëm dhe përgjithësisht të kulturës sonë letrare, në të cilat është shkruar letërsia e sotme: të letërsisë së realiz­mit soci­alist, të realizmit dhe të modernizmit. Është fare e lehtë të “gju­het” animi i ithtarëve të krijuesëve soc-realistë, të cilët apriori do të jenë pro interpretimit, sikundër është lehtë të “vidhet” mendimi contra i moder­nistëve (të cilët, në kohë të komu­nizmit, hapjen e këtillë e merrnin një hap për në burg që mund t’ua bënte kritika alias policia letrare e kohës), mu sikundër nuk mund të dihet “indolenca” në mes, e realistëve. Më i kapshëm, do të mund të ishte një qëndrim neutral në mes (konformist, do të revoltohej lexuesi ynë?) në fushë të supozimeve tona të lira, që, le të supozojmë, mund ta mbaj­në krijuesit e realizmit, të cilët (të themi), mbahen as­nja­nës në këto dy anime, për dhe kundër inter­pretimit. Marrë në për­gjithësi, në historinë e artit, interpre­timi i letërsisë është një punë e palavd dhe me rrezik, kurse pozita e interpretuesit është pozitë e njeriut i gjetur në mes dy e më tepër zjarreve: duke marrur veprën nga krijuesi dhe duke e shpënë atë te lexuesi, është rrezik që atij në vend të asaj që e ka thënë krijuesi, ta shtre­mbërojë, ta thotë keq atë ose ta thotë të kundërtën e autorit, sa që në vend që të flasë për të vërtetën artistike të veprës dhe të autorit, mund të hedhë në dritë injorancën e tij. Mendimi i njohur i Volterit se poezisë së vërtetë s’i duhet kurrfarë avokati, sikur e mbë­sh­tet tezën kundër interpre­timit. Studiuesja e njohur Suzan Zontag në punimin e saj “Kundër intepretimit”, flet për pastërtinë e këna­qësisë së parë të leximit të poezisë, për përjetimin mis­tik dhe sakral të saj. Valery dhe Elioti janë për inter­pretim, kurse E. Shtajger thotë: “Natyrisht, kemi frikë t’i afrohemi tepër veprës artistike. Nëse i afrohemi tepër, është rrezik që ajo të prishet”. Rilke ndan mendimin: “Kritika është e do­mos­doshme si edhe frymëmarrja”, krejt ndryshe nga her­me­tiku Montale: “Nëse çështja e poezisë reduktohet vetëm në kuptimë­sinë e saj, atëbotë poetët as që do ta shkruanin atë fare“. Një mendim pro e ndan Valery: “Çdo shkrim i cili nuk ka nevojë për interpretim, nuk është i mbathur aq sa të ngritet lart”, prandaj “shumica e lexuesëve, madje edhe të kul­tivuarit, s’hetojnë se hartimi poetik kërkon një stërvitje të shpirtit dhe dije kaq sa të kënaqesh prej saj”. Mendim skajshmërisht të kundërt shpreh Niçe duke thënë: “Këndo, mos fol” (Cituar nga Grup autorësh). Por, le të dalim nga terreni i supozimeve dhe le të konstatojmë se çështja e interpretimit është një çështje fre­kuentabile në kritikën letrare shqip­tare dhe ajo lëre që është shkruar dhe do të shkruhet, por për disa lloje, zhan­re dhe tipa shkrimi ajo është e domosdoshme. Inter­pretimi i lirikës së pastër është i domosdoshëm mu si ësh­të i domos­doshëm uji për shuarjen e zjarrit.

 5. Drejt poezisë së pastër

Poezia e pastër (fr. La poesie pure) – pa asnjë element ‘jopoetik’ (narrativ, didaktik, politik). Ajo nuk shpreh kurrfarë ideje të caktuar, por vepron si muzikë. Konceptin e p. p. e kanë zhvilluar simbolistët frengë – Bod­leri, Malarme, Valerye tj., të cilët e kanë huazuar nga E. A. Po. P. p. e kanë zhvilluar edhe poetët e tjerë jashtë Fran­cës, si Rilke, George dhe G. Benn në Gjermani, E. Paund në SHBA, hermetikët italianë (Bond, Tempeli, Unga­reti, Qua­zi­modo) etj. Përvoja dhe teoria e p. p., historikisht nënku­pton shprehjen e autonomisë burimore të poezisë, një ide, e cila është tejkaluar, por e cila nuk është braktisur asnjë­herë“. Përafërsisht me nocionin poezi e pastër, në Gjer­mani do të zhvillohet e ashtuquatura poezi absolute. Kon­cep­ti i saj, sipas nocionit, shpreh absolutiz­min poetik, fjalët që për­bëjnë “ekstraktin” artistik (p. sh. eksperi­mentimet poe­tike të G. Benn- it). Kjo është përpjekje që prej gjuhës së thjeshtë popullore, të krijohet një fenomen poetik që prej kategorive muzikore të fjalëve të krijohet një dukuri atrak­sion mu­zikor. Lirika e pastër është gjuhë e folur prozodike e Unit lirik, diskurs i tij dhe jo rrëfim i tij dhe as kallëzim për të; nga gjuha e folur lirika prandaj nuk mund të jetë çfarëdo qoftë gjuhe pos gjuha e rrëfyer e krijuesit të saj dhe këtu qëndron dallimi mes lirikës së pastër dhe prozodisë së vër­tetë: lirika e pastër qëndron në sistemin gjuhësor, në të asgjë që nuk mund të futet në sistem, nuk mund të pranohet si e tillë. Lirika e pastër qëndron në sferën mes logosit dhe non sensit të Unit të autorit; diçka si gjithëka që është thjesht artistike. Në siste­min e lirikës së pastër asgjë s’guxon të na befasojë ne si lexues: krijuesi i saj maksimalisht është për­pjeklur ta krijojë leksikun e zgjedhur poetic, i cili prej autorit në autor është autonom, burimor dhe rreshtimi i atij fondi leksikor në var­gun poetik, pos që “tingëllon si muzikë“, e ka idiomën e shenjës shprehëse të veçantisë. Asgjë s’guxon të na shqe­të­sojë, as edhe një fonemë e vetme, as edhe një stile­më e vet­me s’guxon të dalë nga ai sistem zinxhiror, për­ndry­she ne si si lexues do t’i njihnim ato oscilime si rrësh­qitje të atij sistemi. Në leksikun autonom të L. Poradecit asgjë s’është e ras­tësishme gjer në variantin final të akëcilës po­e­zi të tijën, në laboratoriumin krijues të autorit janë për­pu­nuar të gjitha fjalët dhe shprehjet poetike për të mbetur në fund poezia si këngë e vërtetë. Shprehja është stili i tij, stili i tij është hija e padukshme e figurës poetike, kurse në figurën autonome hija e shpirtit të tij. Disonimet “prozaike” të lirikës së pas­tër, në fakt nuk janë disonime; për t’u bërë sistem integral i stilit të poetit, krijues të caktuar në mënyrë mjeshtërore dinë ta krijojnë një diçka që Malhebre do ta quante “vallëzim gjatë të ecurit”, diçka që në fakt në ritmin e brendshëm të lirikës së pastër do të ishte një mekanizëm fjalë plus këngë, pra një meka­nizëm gjuhësoro-muzikor. Diso­nimet “prozai­ke” janë nga më të ndryshmet: në vjershat pa “subjekt”, d.m.th. në vjershat që mëtojnë të thonë diçka “më shumë” se ajo që i ka ngjarë subjektit krijues, një kaste a një entiteti, dhe në mungesë të storjes që do ta nënkup­tonte një zhanër tjetër letrar, poeti i kthehet evokimit dhe ele­menteve të caktuara të atij evokimi, që në fakt mund të jetë gjuhë specifike në gjuhën e përgjithshme të vjershës (një gjuhë në gjuhë, siç do të thoshim ndryshe), duke iu kthyer evokimit ose “godinës” specifike, të cilën e krijon përmes mekanizmave të tjera që atij i shkojnë për shtati. Disonimet “prozaike” e hapin një sferë të veçantë të lirikës, duke krijuar dy fara të mëdha të gjuhës poetike: të parën ekstralirike dhe të dytën prozo­lirike, dy farë gjuhësh që në­për lirika të caktuara dinë të krijohen si tipe të veçanta të lirikës së pastër. Një tip të veçantë të lirikës së këtillë mund të jenë aso hartimesh lirike, të cilat autori di të krijojë një sistem të veçantë ligjërimor të thënies lirike plus rrëfim. Një tip të dytë të lirikës mund të jetë thënie lirike plus fjalë e dramatizuar. Një tip të tretë mund ta bënte thënie lirike plus fjalë ese­istike. Intimisht çmoj se këto tipe të lirikës së pastër nuk janë vetëm eksperimentime gjuhësore dhe se “fa­mi­ljarizimi” i tyre në botën shpirtërore shqiptare, në pers­pek­tivë do të dëshmohen si rrugë drejt artit të mirëfilltë të përgjithshëm.